Adana Şar Örenyeri: Antik Comana'nın Sanat Tarihindeki İzleri ve Mimari Mirası

Yirmi yıllık sanat tarihçisi deneyimimde, Anadolu'nun antik kentleri arasında Adana'nın Tufanbeyli ilçesindeki Şar Örenyeri kadar katmanlı bir sanat tarihine sahip yerleşim görmek nadir. Antik Comana olarak bilinen bu alan, sadece arkeolojik değil, aynı zamanda sanat tarihi açısından da Anadolu uygarlıklarının mimari ve sanatsal gelişimini anlamamızda kritik öneme sahip.

Hitit Sanatından Roma Mimarisine: Katmanlı Sanat Tarihi

Şar Örenyeri'nin sanat tarihindeki yolculuğu, Hitit Dönemi'nde Kizzuwatna Krallığı'nın başkenti olduğu dönemde başlar. Bu erken dönemden günümüze ulaşan kalıntılar sınırlı olsa da, yerleşimin dini törenler merkezi olması, dönemin sanat anlayışını yansıtan eserlerin varlığına işaret eder. Sanat tarihçisi gözüyle bakıldığında, bu dönemin en önemli özelliği, Anadolu'nun yerel sanat gelenekleri ile Mezopotamya etkilerinin sentezlenmesidir.

Kapadokya ve Kataonya dönemlerinde "Comana Chryse" veya "Aurea" (Altın Comana) adıyla anılan yerleşim, Ma (Enyo) tanrıçasına adanmış büyük tapınağıyla sanat tarihinde özel bir yer edinir. Bu dönemin mimari anlayışı, Hellenistik sanat geleneğinin Anadolu'daki yerel uyarlamasını gösterir. Tapınak mimarisi, dönemin ikonografik programını ve dini sanat anlayışını yansıtan önemli bir örnektir.

Roma Dönemi Mimari Eserleri ve Sanatsal Değeri

Roma Dönemi'nde Şar Örenyeri'nin sanat tarihindeki en parlak dönemini yaşadığını söyleyebilirim. Tapınağın Bellona'ya adanması ve Caracalla tarafından Roma kolonisi yapılması, yerleşimin mimari karakterini köklü şekilde değiştirmiştir. Bu dönemden günümüze ulaşan Roma kapısı, dönemin mimari mühendisliği ve estetik anlayışının mükemmel bir örneğidir.

Roma tiyatrosu, antik dönem sahne sanatları ve mimari akustiği açısından incelenmesi gereken önemli bir yapıdır. Tiyatro mimarisi, Roma'nın standart planlarını takip ederken, yerel malzeme kullanımı ve iklim koşullarına uyarlanması bakımından özgün özellikler taşır. Yazıtlar ve kilometre taşları ise dönemin epigrafik sanatının ve yazı kültürünün örnekleridir.

Roma yolu izleri, sadece ulaşım açısından değil, dönemin mühendislik sanatı ve estetik anlayışı açısından da değerlendirilmelidir. Bu yolların yapımında kullanılan teknikler ve malzemeler, Roma'nın Anadolu'daki mimari uygulamalarını anlamamızda önemli veriler sunar.

Bizans Dönemi Dini Mimarisi ve Sanat Eserleri

Bizans döneminde piskoposluk merkezi olan Şar Örenyeri, erken Hıristiyan sanatının Anadolu'daki gelişimini gösteren önemli örnekler barındırır. "Kırık Kilise" olarak adlandırılan yapı, erken Bizans dönemi kilise mimarisinin karakteristik özelliklerini taşır. Apsisli dikdörtgen planı, dönemin basilika tipi kilise mimarisinin yerel uyarlamasıdır.

Kilisenin tonozlu pencereleri, Bizans mimarisinin ışık kullanımı ve iç mekan organizasyonu açısından incelenmesi gereken detaylardır. Kesme taş işçiliği, dönemin yapı ustalarının teknik becerilerini ve estetik anlayışlarını yansıtır. Bu tür yapım teknikleri, Anadolu'da Bizans dönemi taş işçiliğinin gelişimini anlamamızda önemli ipuçları verir.

MS 311 tarihli Senatör Aurelius Cladius Hermodorus'un mezarı, geç Roma-erken Bizans dönemi mezar sanatının önemli bir örneğidir. Mezar yazıtları ve süslemeleri, dönemin epigrafik sanatı ve ikonografik programları hakkında değerli bilgiler sunar.

İkonografik Analiz ve Kültürel Süreklilik

Sanat tarihçisi perspektifimden Şar Örenyeri'nin en dikkat çekici özelliği, farklı dönemlerin sanatsal geleneklerinin nasıl iç içe geçtiğidir. Ma-Enyo kültünden Bellona tapınımına, oradan da Hıristiyan ikonografisine geçiş, Anadolu'da dini sanatın dönüşümünü gösteren mükemmel bir örnektir.

Bu dönüşüm sürecinde, yerel sanat geleneklerinin nasıl korunduğu ve yeni kültürel etkilerle nasıl sentezlendiği, Anadolu sanat tarihinin temel dinamiklerini anlamamızda kritik öneme sahiptir. Özellikle dini mimaride görülen süreklilik ve değişim, kültürel geçişlerin sanat üzerindeki etkilerini gösteren somut örnekler sunar.

Koruma ve Restorasyon Perspektifi

Günümüzde Şar Örenyeri'ndeki eserlerin korunması, kültürel miras yönetimi açısından önemli sorunlar barındırır. Özellikle kesme taş işçiliğinin korunması ve tonozlu yapıların stabilizasyonu, uzman müdahale gerektiren konulardır. Bu tür antik yapıların restorasyonunda, orijinal malzeme ve teknik analizi kritik öneme sahiptir.

Sanat tarihçisi olarak gözlemlediğim en önemli sorun, farklı dönemlere ait katmanların birbirinden ayrıştırılması ve her birinin kendi döneminin sanat anlayışı çerçevesinde değerlendirilmesidir. Bu durum, interdisipliner çalışma gerektiren karmaşık bir süreçtir.

Sonuç: Anadolu Sanat Tarihindeki Yeri

Adana Tufanbeyli'deki Şar Örenyeri, Anadolu sanat tarihinin farklı dönemlerini tek bir mekanda gözlemleme imkanı sunan nadir örneklerden biridir. Hitit'ten Bizans'a uzanan bu uzun süreçte, sanatsal geleneklerin nasıl dönüştüğü ve yerel karakteristiklerin nasıl korunduğu burada net şekilde görülebilir.

Bu örenyeri, sadece arkeolojik değil, aynı zamanda sanat tarihi araştırmaları için de vazgeçilmez bir laboratuvar niteliğindedir. Gelecek nesil sanat tarihçileri için bu alanın sistematik şekilde belgelenmesi ve korunması, Anadolu uygarlıklarının sanatsal mirasını anlamamızda kritik öneme sahiptir.