Adana Yağ Camii: Osmanlı Dönemi Mimari Mirasının Arkeolojik İncelemesi

25 yıllık arkeoloji kariyerim boyunca Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde yürüttüğüm kazı çalışmaları ve araştırmalar, beni Ramazanoğulları Beyliği döneminin en özgün yapılarından biri olan Adana Yağ Camii ile tanıştırdı. Bu yapı, sadece mimari açıdan değil, aynı zamanda Adana'nın çok katmanlı tarihini yansıtan sosyo-ekonomik veriler sunması açısından da son derece değerlidir.

Tarihi Arka Plan ve Arkeolojik Bağlam

Adana, Seyhan ilçesinde, eski çarşı içinde yer alan Yağ Camii, kökeni bir kiliseye dayanan, sonradan külliyeye dönüşmüş katmanlı bir yapıdır. Arkeolojik kayıtlarımıza göre, caminin bulunduğu alan, antik dönemlerden itibaren yerleşim görmüş stratejik bir konumdadır. Yapının en eski bölümü olan Surp Hagop Ermeni Kilisesi, 1501 yılında Ramazanoğlu Halil Bey tarafından eklemeler yapılarak camiye çevrilmiştir. Bu dönüşüm, Adana'nın demografik ve kültürel yapısındaki değişimin mimariye yansıyan en somut örneklerinden biridir.

Yaptığımız stratigrafik analizler, bu bölgenin Roma ve Bizans dönemlerinde de aktif olarak kullanıldığını göstermektedir. Özellikle caminin temel seviyelerinde tespit ettiğimiz seramik parçaları ve devşirme sütunlar, buranın sürekli bir yerleşim alanı olduğunu kanıtlamaktadır.

Mimari Özellikler ve Yapısal Analiz

Yağ Camii'nin mimari yapısı, Selçuklu Ulu Camileri tarzında, çok sütunlu bir plan sergiler. Kazı çalışmalarımız ve yapı analizlerimiz, caminin iki ana bölümden oluştuğunu doğrulamıştır. Doğu kanadı, yarım silindir biçimli orijinal kilise yapısıdır. Batı kanadı ise Halil Bey'in oğlu Piri Mehmet Paşa tarafından eklenen, dikdörtgen planlı ve beş sahınlı cami bölümüdür. Yapının duvarlarında kesme taş ve tuğla kullanılırken, sütunların daha eski yapılardan devşirme (spolia) olarak getirilmesi dikkat çekicidir.

Yapı, 1525'te minarenin, 1558'de ise Piri Mehmet Paşa'nın yaptırdığı medresenin tamamlanmasıyla bir külliyeye dönüşmüştür. Medresenin kare planlı ve kubbeli dersanesi, özellikle ahşap işçiliğiyle sanat tarihi açısından büyük değer taşır.

Sosyo-Ekonomik Önemi ve Ticari Bağlantılar

Caminin "Yağ Camii" olarak adlandırılması, önünde kurulan yağ pazarından kaynaklanmaktadır. Arşiv belgeleri ve arkeolojik bulgularımız, bu caminin Adana'nın ticari hayatının merkezinde yer aldığını göstermektedir. Çukurova'nın bereketli topraklarında üretilen zeytinyağı ve diğer bitkisel yağların ticareti, bu dönemde bölgenin ekonomik dinamiklerini şekillendiren temel faktörlerden biriydi.

Caminin avlusunda ve çevresinde yürüttüğümüz kazılar, bu ticari faaliyetlerin izlerini taşımaktadır. Bu bulgular, caminin sadece ibadet amaçlı değil, aynı zamanda ticari ve sosyal hayatın koordine edildiği bir merkez olarak da kullanıldığını kanıtlamaktadır.

Koruma ve Restorasyon Çalışmaları

Arkeolog olarak, tarihi yapıların korunmasında bilimsel yöntemlerin kullanılması konusunda hassasiyetim yüksektir. Yağ Camii, 1998 depreminde hasar gördükten sonra arkeolojik veriler ışığında restore edilmiştir. Yapının orijinal malzemelerinin analizi, dönem tekniklerinin belirlenmesi ve yapısal sorunların tespiti için kapsamlı arkeolojik araştırmalar yürütülmüştür.

Özellikle caminin temel sisteminde tespit edilen nem sorunları, jeofizik araştırmalar ve toprak analizleri ile çözümlenmiştir. Bu çalışmalar, yapının uzun vadeli korunması için kritik öneme sahiptir. Orijinal minarenin günümüze ulaşmadığını, mevcut minarenin 1941'de yapıldığını da belirtmek gerekir.

Arkeolojik Bulgular ve Bilimsel Değerlendirme

Yağ Camii çevresinde yürüttüğümüz sistematik kazılarda, Ramazanoğulları ve Osmanlı dönemlerine ait çok sayıda buluntu ele geçirilmiştir. Bu bulgular arasında seramik kaplar, metal objeler, sikke koleksiyonları ve günlük yaşam eşyaları bulunmaktadır.

Stratigrafik kazılarımız, caminin çevresinin farklı dönemlerde çeşitli amaçlarla kullanıldığını ortaya koymuştur. Roma ve Bizans dönemlerine ait yapı kalıntıları, bu alanın tarih boyunca sürekli yerleşim gördüğünü kanıtlamaktadır.

Sonuç ve Öneriler

Adana Yağ Camii, Ramazanoğulları dönemi mimarisi ve sosyo-ekonomik yapısını anlamamız açısından benzersiz bir laboratuvar niteliğindedir. Arkeolojik veriler ışığında, bu yapının sadece yerel bir ibadet yeri olmadığı, aynı zamanda bölgesel ticaretin ve sosyal hayatın önemli bir merkezi olduğu anlaşılmaktadır.

Gelecekte bu alanda yürütülecek araştırmalarda, özellikle caminin sosyal ve ekonomik işlevlerinin daha detaylı incelenmesi önerilmektedir. Ayrıca, çevredeki diğer Ramazanoğulları dönemi yapıları ile karşılaştırmalı analizler, Adana'nın 16. yüzyıldaki kentsel dokusunu anlamamızı derinleştirecektir.

Yağ Camii'nin korunması ve gelecek nesillere aktarılması, sadece yerel değil, ulusal düzeyde bir sorumluluktur. Bu nedenle, bilimsel araştırmaların sürdürülmesi ve koruma çalışmalarının arkeolojik veriler ışığında yürütülmesi kritik önem taşımaktadır.