Antalya Gelidonya Feneri: Kumluca'nın Cumhuriyet Dönemi Denizcilik Mirası

Antalya'nın Kumluca ilçesine bağlı Mavikent Beldesi'nde, Teke Yarımadası'nın güney ucunda yer alan Gelidonya Feneri, Türkiye Cumhuriyeti'nin erken dönem denizcilik altyapısının en özgün örneklerinden birini temsil etmektedir. Taşlık Burnu olarak da bilinen Gelidonya Burnu üzerinde, deniz seviyesinden 227 metre yükseklikte konumlanan bu yapı, Türkiye kıyılarının en yüksek feneri olma özelliğini taşımaktadır. Beydağları Sahil Milli Parkı sınırları içinde, sivri kayalıklar üzerine inşa edilen fener kompleksi, hem mimari özellikleri hem de sosyal tarih açısından incelemeye değer bir yapı topluluğudur.

Cumhuriyet Dönemi'nde Deniz Güvenliğinin Tesisi

Gelidonya Feneri, 1934 veya 1936 yıllarında hizmete girmiştir. Bu tarih aralığı, Türkiye Cumhuriyeti'nin denizcilik altyapısını modernleştirme çabalarının yoğunlaştığı bir döneme denk gelmektedir. 1920'li ve 1930'lu yıllar, genç cumhuriyetin ulaşım ve haberleşme ağlarını sistematik biçimde inşa ettiği, ulusal egemenlik kavramının fiziksel mekâna yansıtıldığı bir süreçtir. Akdeniz kıyılarında fener yapımı, bu bağlamda sadece teknik bir zorunluluk değil, aynı zamanda devletin deniz üzerindeki kontrolünü pekiştiren sembolik bir eylemdir.

Fenerin konumu, stratejik önemini açıkça ortaya koymaktadır. Karaöz Mahallesi sınırları içinde, en yakın yerleşim yerine 10 kilometre uzaklıkta, denizden 3 kilometre içeride kurulmuş olması, yapının izole coğrafyasını vurgulamaktadır. Bu izolasyon, fenerci ailelerinin yaşam koşullarını doğrudan belirlemiş, aynı zamanda yapının bakım ve işletme süreçlerini zorlaştırmıştır. Binek tipi araçla ulaşım olanağının bulunmaması, Karaöz yerleşiminden güneye yönelen toprak yol ve ardından orman içi patika ile sağlanan erişim, fenerin modernleşme sürecindeki paradoksal konumunu göstermektedir: Modern bir altyapı unsuru olarak fener, ancak geleneksel ulaşım yöntemleriyle erişilebilir durumdadır.

Mimari Yapı ve Teknolojik Adaptasyon

Gelidonya Feneri, mimari açıdan T planlı fenerci evi ve bitişik fener kulesi şemasına sahiptir. Bu plan tipolojisi, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e geçiş döneminde yaygınlaşan, işlevsel gereksinimleri karşılayan standart bir çözümdür. Silindir formlu kule, 3 metre çapında ve yaklaşık 11,65 metre yüksekliğindedir. Dış cidar kalınlığı 60 santimetre olan tuğla örgü yapı, dönemin inşaat tekniklerini yansıtmaktadır. Fenerci evi ise ana kaya üzerine taş ve tuğla malzeme ile yığma tarzda inşa edilmiş, duvar kalınlıkları ortalama 55 santimetre olarak belirlenmiştir.

Yapının en dikkat çekici özelliği, altyapı hizmetlerinden yoksun olmasıdır. Şebeke suyu bulunmadığından, su ihtiyacı çatıdan süzülen yağmur sularının biriktirildiği sarnıçlardan karşılanmaktadır. Büyük ve küçük olmak üzere iki sarnıç sistemi, su yönetiminin yaşamsal önemini göstermektedir. Elektrik hattının ulaştırılamaması ise enerji üretiminde farklı çözümler gerektirmiştir: 2017 yılına kadar elle kurulan sistem, bu tarihten itibaren güneş enerjisi (solar inverter) sistemine dönüştürülmüştür. Bu teknolojik adaptasyon, geleneksel yapıların çağdaş ihtiyaçlara uyarlanması sürecinin somut bir örneğidir.

Fenercilik Geleneğinin Sosyal Boyutu

Fenerin bakımı, 1944 yılından itibaren üç kuşak boyunca Demir ailesi tarafından sürdürülmüştür. Ali D., Hasan D. ve Mustafa D. tarafından temsil edilen bu süreklilik, Türkiye'de fenercilik mesleğinin kuşaktan kuşağa aktarılan bir uzmanlık alanı olduğunu göstermektedir. Elektriksiz ve susuz koşullarda, en yakın yerleşim yerine kilometrelerce uzaklıkta yaşamak ve çalışmak, bu mesleğin fiziksel ve psikolojik zorluklarını ortaya koymaktadır.

Demir ailesinin deneyimi, Cumhuriyet döneminde kamu hizmetinin taşrada nasıl örgütlendiğine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Devletin fiziksel varlığı, bu tür izole noktalarda, ailevi bağlılık ve mesleki sadakat üzerinden tesis edilmiştir. Fenerci evine sahip, en az bir kişi tarafından bakımı yapılan nadir fenerlerden biri olması, Gelidonya Feneri'ni sosyal tarih açısından değerli kılmaktadır. Bu yapı, sadece teknik bir altyapı unsuru değil, aynı zamanda belirli bir yaşam biçiminin ve toplumsal örgütlenme modelinin mekânsal karşılığıdır.

Arkeolojik Katman: Bronz Çağı Deniz Ticareti

Gelidonya Burnu'nun tarihi önemi, Cumhuriyet dönemi yapısıyla sınırlı değildir. Burun açıklarında, MÖ 1200 yıllarına tarihlenen bir Fenike gemi batığı bulunmuştur. 1960 yılındaGeorge F. Bass ve ekibi tarafından başlatılan kazı çalışmaları, Akdeniz arkeolojisi açısından çığır açıcı nitelikte olmuştur. Batıktan çıkarılan Miken seramikleri, bakır ve kalay külçeler, Geç Bronz Çağı'nda Doğu Akdeniz'deki ticaret ağlarını ve deniz yollarını anlamak için kritik veriler sağlamıştır.

Bu arkeolojik buluntular, Gelidonya Burnu'nun coğrafi konumunun tarih boyunca stratejik önemini koruduğunu göstermektedir. Antik dönemde tehlikeli bir geçiş noktası olan bu bölge, modern dönemde de deniz trafiği için kritik bir referans noktası olarak işlev görmüştür. Bronz Çağı'ndan Cumhuriyet dönemine uzanan bu süreklilik, mekânın tarihsel katmanlarını zenginleştirmektedir.

Koruma ve Kültürel Miras Yönetimi

Fener ve gardiyan binası, ulusal miras olarak Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü tarafından koruma altına alınmıştır. Bu koruma statüsü, yapının sadece işlevsel değil, aynı zamanda kültürel ve tarihsel değerinin de tanındığını göstermektedir. Ancak güncel gözlemler, fenerin bakımsız ve kapalı olduğunu, çevresinde koku sorunları bulunduğunu belirtmektedir. Bu durum, koruma statüsü ile fiili koruma uygulaması arasındaki boşluğu ortaya koymaktadır.

Tarihi Likya Yolu güzergahı üzerinde yer alan fener, günümüzde yürüyüşçülerin uğrak noktası haline gelmiştir. Adrasan'dan 12 kilometre veya Karaöz'den 7 kilometre uzunluğundaki yürüyüş rotaları, feneri kültürel turizm açısından erişilebilir kılmaktadır. Yolun yarısının yokuş, taşlı ve patika olması, ziyaretçiler için fiziksel zorluk yaratsa da, bu durum yapının özgün karakterini korumaktadır. Çam ağaçları ile çevrili, arkasında Beşadalar manzarasının yer aldığı fener, doğa yürüyüşü, kamp ve fotoğrafçılık aktiviteleri için tercih edilen bir destinasyondur.

Tarihsel Süreklilik ve Mekânsal Bellek

Gelidonya Feneri, Türkiye Cumhuriyeti'nin modernleşme projesinin taşradaki yansımalarını anlamak için önemli bir vaka çalışmasıdır. Yapı, devletin deniz üzerindeki egemenliğini fiziksel olarak tesis etme çabasını, altyapı hizmetlerinin sınırlı olduğu coğrafyalarda kamu hizmetinin nasıl örgütlendiğini ve kuşaklar arası mesleki aktarımın toplumsal önemini somutlaştırmaktadır. Aynı zamanda, Bronz Çağı'ndan günümüze uzanan arkeolojik ve coğrafi süreklilik, mekânın çok katmanlı tarihini görünür kılmaktadır. Koruma statüsüne rağmen bakım sorunları yaşayan fener, kültürel miras yönetiminin karmaşıklığını ve sürdürülebilir koruma politikalarının gerekliliğini hatırlatmaktadır.