Antalya Evdir Han: Döşemealtı'nın Selçuklu Mimari Hazinesi

Anadolu'nun Nadir Mimari İncisi

Antalya'nın Döşemealtı ilçesinde, Yeşilbayır Köyü yakınlarındaki ormanlık alan içinde, Anadolu Selçuklu mimarisinin en nadir örneklerinden biri sessizce beklemektedir. Evdir Han, 13. yüzyıl başlarında Sultan I. İzzeddin Keykavus Bin Keyhusrev döneminde inşa edilen bu eşsiz yapı, açık avlulu ve dört ana eyvanlı plan tipiyle Anadolu'da sadece iki örneği bulunan mimari şemanın temsilcisidir.

Tarihin Derinliklerinden Gelen Sesler

1211-1220 yılları arasında, bazı kaynaklarda ise 1215-1219 tarihleri arasında tamamlandığı belirtilen han, antik Lageon kentinin harabeleri üzerine yükselmiştir. Bu stratejik konum seçimi, Selçuklu mimarlarının geçmişle kurduğu diyaloğun somut bir göstergesidir. Hanın inşasında yoğun devşirme malzeme kullanılması, antik dönemden kalma taşların yeni bir yaşam bulduğunu göstermektedir.

1928 yılında R. Riefstahl tarafından okunan ancak günümüzde kayıp olan Arapça kitabe, üç satır halinde düzenlenmişti. Ne yazık ki kitabenin eksik kısımları nedeniyle banisi hakkında kesin bilgilerimiz bulunmamaktadır, ancak yapının Selçuklu Devleti'nin çöküşüne kadar büyük ticaret yolları üzerinde aktif olarak kullanıldığı bilinmektedir.

Mimari Mükemmelliğin İzleri

Kuzey-güney doğrultusunda inşa edilen han, 67,60 x 54,00 metre ölçülerindeki kareye yakın dikdörtgen planıyla dikkat çeker. Merkezi avlu, dört yönden çift sıra taş ayaklara basan tonozlarla örtülü sivri kemerli derin revaklar tarafından çevrelenmektedir. Bu eyvanların her biri sivri beşik tonozla örtülü olup, yapının simetrik düzenini tamamlamaktadır.

Hanın beden duvarları düzgün kesme taş kaplamadan oluşurken, üst örtüyü oluşturan tonozlarda moloz taş kullanılmıştır. Yapının çevresinde toplam on adet dört köşe payandası bulunur; doğu ve batı cephelerinde üçer, kuzey ve güney cephelerinde ikişer adet. Bu payandalar arasında özellikle doğu kanadındakinin içinde konumlanan tuvalet mekânı, Selçuklu mimarisinde nadir rastlanan bir uygulama örneğidir.

Sanatsal Zarafetin Doruk Noktası

Hanın güney cephesinde yer alan ve dışa taşkın konumdaki taçkapı, yapının tek süslemeli yüzeyini oluşturur. Mukarnaslı kavsaraya sahip bu giriş, sivri kemerli bir niş içine yerleştirilmiş basık kemerli açıklığıyla göz kamaştırır. Bol miktarda mermer kullanılarak hazırlanan bu sanat eserinde geometrik geçmeler, düğüm motifleri, daireler ve baklava dilimleri bir araya gelir.

On kollu yıldız geçmeler, yelpaze ve istiridye motifli mukarnas süslemeleri, Selçuklu sanatının incelik ve ustalığını gözler önüne serer. Giriş eyvanının karşılıklı cephelerinde yer alan küçük mihrabiye nişleri ise yapının işlevsel zenginliğini ortaya koyar. Kullanılan kesme taşların üzerindeki çok sayıda taşçı işareti, dönemin usta zanaatkârlarının imzalarını taşır.

Güvenlik ve Gözetim Sistemi

Evdir Han'ın doğu ve güney duvarlarında, dışa payanda olarak yansıtılmış dikdörtgen planlı küçük mekânlar bulunur. Merdivenlerle çıkılan bu bölümlerin gözetleme kulesi olduğu düşünülmektedir. Bu mimari çözüm, hanın sadece konaklama ve ticaret merkezi değil, aynı zamanda güvenli bir kale işlevi gördüğünü gösterir.

Günümüzdeki Durum ve Gelecek Vizyonu

Antalya şehir merkezinin 18 kilometre kuzeybatısında, Antalya-Korkuteli yolunun yaklaşık 1 kilometre doğusunda konumlanan han, ne yazık ki günümüzde harap ve atıl durumdadır. Beden duvarları ot ve çalılarla kaplanmış olan yapı, yerleşimden uzak konumu nedeniyle definecilerin hedefi haline gelmiştir.

Ancak umut verici gelişmeler de yaşanmaktadır. Akdeniz Üniversitesi ve Döşemealtı Belediyesi'nin yürüttüğü ortak çalışma kapsamında yapının yeniden canlandırılması hedeflenmektedir. Restorasyon çalışmaları tamamlandıktan sonra hanın kültürel etkinliklere ev sahipliği yapması ve müze olarak kullanılması planlanmaktadır.

Evdir Han, Anadolu Selçuklu mimarisinin nadir plan tipini temsil eden eşsiz konumuyla, sadece Antalya'nın değil, tüm Anadolu'nun kültürel mirasının korunması gereken değerli bir parçasıdır. Bu mimari hazinenin gelecek nesillere aktarılması, tarihimizle kurduğumuz köprünün sağlamlığının bir göstergesi olacaktır.