Antalya Evdir Han: Döşemealtı'nın Selçuklu Mimarisinin Nadir Şaheseri

Antik Lageon Üzerinde Yükselen Selçuklu Hanı

Antalya'nın kuzeybatısında, Döşemealtı ilçesinin ormanlık alanları arasında gizlenen Evdir Han, Anadolu Selçuklu mimarisinin en nadir örneklerinden birini oluşturuyor. Antalya şehir merkezinden sadece 18 km uzaklıkta, Yeşilbayır Köyü yakınlarında konumlanan bu eşsiz yapı, bir zamanlar Lageon adıyla bilinen antik kentin harabeleri üzerine inşa edilmiş. Antalya-Korkuteli karayolunun yaklaşık 1 km doğusunda yer alan han, antik dönemden Selçuklu çağına uzanan mimari katmanların büyüleyici bir sentezini sunuyor.

Eşsiz Plan Şeması ve Mimari Özellikler

67,60 x 54,00 metre ölçülerindeki Evdir Han, kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiş kareye yakın dikdörtgen planıyla dikkat çekiyor. Yapının en önemli özelliği, Anadolu Selçuklu mimarisinde son derece nadir görülen açık avlulu ve dört ana eyvanlı merkezi plan tipine sahip olması. Bu plan şemasına sahip bilinen tek diğer örnek, Suriye'deki Han el-Ba'rûr'dur. Hanın merkezindeki avlu, dört yönden çift sıra taş ayaklara basan tonozlarla örtülü sivri kemerli derin revaklarla çevriliyor. Dört eyvanın tamamı sivri beşik tonozlarla örtülmüş durumda.

Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplamadan oluşurken, üst örtüyü oluşturan tonozlarda moloz taş kullanılmış. Çevresinde toplam on adet dört köşe payandası bulunuyor; doğu ve batı cephelerinde üçer, kuzey ve güney cephelerinde ikişer adet. Doğu ve güney duvarlarında, dışa payanda olarak yansıtılmış dikdörtgen planlı küçük mekânlar gözetleme kulesi olarak değerlendiriliyor ve bu alanlara merdivenlerle çıkıldığı anlaşılıyor.

Devşirme Malzeme ve Taşçı İşaretleri

Hanın inşasında yoğun devşirme malzeme kullanıldığı arkeolojik gözlemlerle tespit edilmiş durumda. Kullanılan kesme taşların üzerinde çok sayıda taşçı işareti dikkati çekiyor; bu işaretler, yapının inşa sürecine dair önemli ipuçları sunuyor. Süslemeli taçkapıda bol miktarda mermer kullanılması, hanın prestijli konumunu yansıtıyor. Bu malzeme seçimi, yapının sadece işlevsel bir konaklama tesisi değil, aynı zamanda Selçuklu sanatının gösterişli bir temsilcisi olduğunu gösteriyor.

Taçkapının Sanatsal Değeri

Güney cephede yer alan ve dışa taşkın olan taçkapı, hanın tek süslemeli yüzeyi olarak öne çıkıyor. Mukarnaslı kavsaraya ve sivri kemerli bir niş içine yerleştirilmiş basık kemerli girişe sahip bu portal, Selçuklu taş işçiliğinin mükemmel örneklerinden biri. Taçkapıda geometrik geçmeler, düğüm motifleri, daireler, baklava dilimleri ve on kollu yıldız geçmeler görülüyor. Yelpaze ve istiridye motifli mukarnas süslemeleri, dönemin sanat anlayışını yansıtan detaylar sunuyor. Giriş eyvanının karşılıklı cephelerinde bulunan küçük mihrabiye nişleri, yapının dini boyutunu da vurguluyor.

13. Yüzyıl Başlarının Tarihi Tanığı

Evdir Han, 13. yüzyıl başlarında (1211-1220) Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus Bin Keyhusrev zamanında inşa edilmiş. Bazı kaynaklarda kesin yapım tarihi 1215-1219 olarak belirtiliyor. Günümüzde mevcut olmayan orijinal kitabesi, 1928 yılında R. Riefstahl tarafından okunmuş ve Arapça üç satır halinde düzenlendiği tespit edilmiş. Ne yazık ki kitabenin kayıp veya okunamayan kısımları nedeniyle bani hakkında kesin bilgi bulunmuyor. Han, Selçuklu Devleti'nin çöküşüne kadar büyük ticaret yolları üzerinde aktif olarak kullanılmış.

Nadir Mimari Detaylar

Evdir Han'ı diğer Selçuklu hanlarından ayıran önemli bir detay, doğu kanadındaki payanda içerisinde konumlandırılmış tuvalet mekânı. Bu uygulama, Selçuklu mimarisinde son derece nadir görülen bir örnek olarak değerlendiriliyor. Geleneksel olarak barınak kısmında konumlanan bu tür mekânların payanda içinde çözülmesi, yapının özgün tasarım yaklaşımını yansıtıyor.

Koruma ve Gelecek Planları

Günümüzde harap ve atıl durumda bulunan han, beden duvarları ot ve çalılarla kaplanmış vaziyette. Yerleşimden uzak konumu nedeniyle definecilerin hedefi haline gelen yapı için umut verici gelişmeler yaşanıyor. Akdeniz Üniversitesi ve Döşemealtı Belediyesi'nin ortak çalışması kapsamında yapının yeniden canlandırılması hedefleniyor. Restorasyon çalışmaları tamamlandıktan sonra hanın kültürel etkinliklere ev sahipliği yapması ve müze olarak kullanılması planlanıyor. Bu proje, Selçuklu mimarisinin bu eşsiz örneğinin gelecek nesillere aktarılması açısından kritik önem taşıyor.