Antalya Evdir Han: Selçuklu Döneminin Nadir Mimari Şaheseri

Selçuklu Mimarisinin Eşsiz Örneği: Evdir Han

Antalya'nın Döşemealtı ilçesinde, Yeşilbayır Köyü yakınlarında yer alan Evdir Han, Anadolu Selçuklu mimarisinin en nadir örneklerinden birini teşkil etmektedir. Şehir merkezinin 18 kilometre kuzeybatısında, ormanlık bir alan içinde konumlanan bu tarihi yapı, 13. yüzyıl başlarında Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus Bin Keyhusrev döneminde inşa edilmiştir.

Tarihsel Bağlam ve İnşa Süreci

1211-1220 yılları arasında, bazı kaynaklarda ise daha kesin olarak 1215-1219 tarihleri arasında tamamlanan Evdir Han, Selçuklu Devleti'nin ticaret yollarını güvence altına alma politikasının somut bir yansımasıdır. Yapının orijinal kitabesi, 1928 yılında R. Riefstahl tarafından okunmuş olup, Arapça ve üç satır halinde düzenlenmiştir. Ne var ki kitabenin kayıp veya okunamayan kısımları nedeniyle banisi hakkında kesin bilgilere ulaşılamamaktadır.

Hanın konumu, bir zamanlar Lageon adıyla bilinen antik kent harabeleri üzerinde seçilmiştir. Bu durum, Selçuklu mimarlarının stratejik konum seçimindeki ustalığını ve mevcut altyapıdan yararlanma becerilerini göstermektedir. Antalya-Korkuteli ve Antalya-Burdur yolları üzerindeki bu konum, kervan kafilelerinin güvenli konaklama ihtiyacını karşılamak üzere özenle belirlenmiştir.

Mimari Özellikleri ve Plan Şeması

Evdir Han, 67,60 x 54,00 metre ölçülerinde kareye yakın düzgün dikdörtgen planıyla, Anadolu Selçuklu mimarisinde son derece nadir görülen açık avlulu ve dört ana eyvanlı merkezi plan tipini benimser. Bu plan şemasına sahip Anadolu'daki diğer örnek Han el-Ba'rûr'dur, bu da yapının mimari açıdan ne denli istisnai olduğunu ortaya koymaktadır.

Kuzey-güney doğrultusunda inşa edilen hanın avlusu, dört yönden çift sıra taş ayaklara basan tonozlarla örtülü sivri kemerli derin revaklar ile çevrilmiştir. Dört eyvanın tamamı sivri beşik tonoz ile örtülü olup, bu düzenleme hem işlevsel hem de estetik açıdan mükemmel bir uyum sergilemektedir.

Yapının en dikkat çekici özelliklerinden biri, doğu kanadındaki payanda içerisinde konumlandırılmış tuvalet mekânıdır. Bu uygulama, Selçuklu mimarisinde az rastlanan bir örnek olması bakımından özel bir önem taşımaktadır. Ayrıca, doğu ve güney duvarlarında yer alan ve dışa payanda olarak yansıtılmış dikdörtgen planlı küçük mekânlar, gözetleme kulesi işlevi görmüş ve merdivenlerle ulaşım sağlanmıştır.

Sanat Eserleri ve Süsleme Programı

Evdir Han'ın güney cephesinde yer alan ve dışa taşkın olan taçkapı, yapının tek süslemeli yüzeyini oluşturmaktadır. Mukarnaslı kavsaraya sahip bu taçkapı, sivri kemerli bir niş içine yerleştirilmiş basık kemerli giriş açıklığı ile dikkat çekmektedir. Taçkapıdaki bezeme programı, geometrik geçmeler, düğüm motifleri, daireler, baklava dilimleri ve on kollu yıldız geçmelerden oluşmaktadır. Yelpaze ve istiridye motifli mukarnas süslemeleri ise Selçuklu sanatının incelikli işçiliğini yansıtmaktadır.

Giriş eyvanının karşılıklı cephelerinde yer alan küçük mihrabiye nişleri, yapının dini boyutunu da gözler önüne sermektedir. Bu detaylar, hanın sadece ticari bir işlev görmediğini, aynı zamanda yolcuların manevi ihtiyaçlarını da karşıladığını göstermektedir.

Yapı Malzemesi ve İnşa Tekniği

Hanın inşasında kullanılan malzemeler, dönemin yapı tekniklerini ve kaynak kullanımını anlamak açısından önemli ipuçları sunmaktadır. Beden duvarları düzgün kesme taş kaplama ile inşa edilirken, üst örtüyü oluşturan tonozlarda moloz taş kullanılmıştır. Süslemeli taçkapıda bol miktarda mermer tercih edilmiş, bu da yapının prestijini artıran bir unsur olmuştur.

Dikkat çekici bir husus, hanın inşasında yoğun devşirme malzeme kullanılmış olmasıdır. Bu durum, yapının antik kent harabeleri üzerinde inşa edilmiş olması ile doğrudan ilişkilidir. Kullanılan kesme taşların üzerindeki çok sayıda taşçı işareti, dönemin inşaat organizasyonu ve işçilik kalitesi hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.

Kültürel ve Tarihsel Önemi

Evdir Han, Selçuklu Devleti'nin çöküşüne kadar büyük ticaret yolları üzerinde aktif olarak kullanılmış, kervanların konakladığı, yolcuların ve kervan kafilelerinin ihtiyaçlarının karşılandığı ve ticaretin yapıldığı emniyetli bir merkez olarak hizmet etmiştir. Bu işlevi, Selçuklu döneminin ticaret politikası ve ekonomik yapısını anlamak açısından kritik öneme sahiptir.

Yapının mimari açıdan taşıdığı değer, sadece yerel değil, Anadolu Selçuklu mimarisi genelinde de eşsiz bir konuma sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Açık avlulu, dört ana eyvanlı plan tipinin Anadolu'daki nadir örneklerinden biri olması, Evdir Han'ı mimarlık tarihi açısından vazgeçilmez kılmaktadır.

Günümüzdeki Durumu ve Gelecek Perspektifleri

Günümüzde harap ve atıl durumda bulunan Evdir Han, beden duvarları ot ve çalılarla kaplı haldedir. Yerleşimden uzak konumu nedeniyle definecilerin hedefi haline gelen yapı, acil koruma önlemlerine ihtiyaç duymaktadır. Bu bağlamda, Akdeniz Üniversitesi ve Döşemealtı Belediyesi'nin yürüttüğü ortak çalışma umut vericidir.

Restorasyon çalışmalarının tamamlanmasının ardından hanın kültürel etkinliklere ev sahipliği yapması ve müze olarak kullanılması planlanmaktadır. Bu yaklaşım, tarihi yapının korunması ve gelecek nesillere aktarılması açısından son derece önemlidir. Evdir Han'ın yeniden canlandırılması, sadece kültürel mirasın korunması değil, aynı zamanda bölgenin turizm potansiyelinin artırılması açısından da stratejik bir adım olacaktır.