Antalya İdebessos Antik Kenti: Kumluca'nın Dağlardaki Arkeolojik Hazinesi

Antalya'nın Kumluca ilçesine bağlı Karacaören Mahallesi'nde, Kozağacı Mevkii'nde yer alan İdebessos Antik Kenti, Bey Dağları'nın eteklerinde gizlenmiş bir arkeolojik hazine niteliğindedir. Denizden 1050 metre rakımda, kuzey-güney yönünde uzanan dar bir sırt üzerinde kurulmuş olan bu yerleşim, Alakır Çayı vadisinin batısında konumlanmıştır. Kumluca'nın 21 kilometre kuzey-kuzeybatısında bulunan kent, Akalissos'un 7 kilometre kuzeyinde ve Kormos'un kuzeybatısında yer alır. Sit alanının ormanla kaplı olması ve ulaşımının zorluğu, kenti modern dünyanın gürültüsünden uzak, otantik bir arkeolojik deneyim alanına dönüştürmektedir.

Tarihsel Kimlik ve Adlandırma Süreci

İdebessos, tarih boyunca birçok farklı isimle anılmış bir kenttir: İdebissos, Edebessus, Edebessos, Lebissos ve Lemissos. Kentin adındaki "ss" takısı, daha eski bir yerleşimin varlığına işaret etse de elimizdeki en erken bilgiler Likya Birliği dönemine (MÖ 168) aittir. Bu dönemde İdebessos, Akalissos ve Kormos ile birlikte bir sympoliteia (siyasi birlik) oluşturmuş ve Likya Birliği'nde Akalissos liderliğinde tek oyla temsil edilmiştir. Bu siyasi yapılanma, antik dönem kent devletlerinin diplomatik ve idari organizasyonlarını anlamamız açısından son derece değerlidir.

Roma dönemi sonrasında kent Edebessos adını almış, Hristiyanlık döneminde ise Myra Metropolü'ne bağlı Lebissos/Lemissos piskoposluğu olarak anılmaya başlamıştır. Bizans döneminde, özellikle MS 7. veya 8. yüzyılda, kent Arap akınlarına maruz kalmış ve bu tehdit karşısında akropol surlarla güçlendirilmiştir. Kentin ne zaman terk edildiği konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Modern arkeolojik literatüre kazandırılması ise 1842 yılında İngiliz gezgin T. A. B. Spratt tarafından gerçekleştirilmiştir.

Mimari Doku ve Kentsel Organizasyon

İdebessos'un mimari yapısı, savunma öncelikli bir yerleşim planını yansıtmaktadır. Yerleşimin güneydoğusunda yer alan akropol, 120x150 metre ebatlarında ve 10 metre yüksekliğinde bir alanı kaplamaktadır. Kuzey ve batı tarafları üç kuleyle güçlendirilmiş surlarla, doğu ve güneyi ise dik kayalarla korunmaktadır. Bizans döneminde bu alan surlarla çevrilerek kastrum (küçük kale) işlevi kazanmıştır. Akropol içinde MS 5. veya 6. yüzyıla ait bir Bizans kilisesi bulunmaktadır.

Surun batısında, dağa bakan konumuyla dikkat çeken tiyatro, Helenistik döneme tarihlenmektedir. 30 metre çapında ve yaklaşık 364 kişilik (bazı kaynaklarda 600-700 kişilik) kapasitesiyle küçük boyutlu bir yapıdır. Cavea'sında beş adet oturma sırası görülebilirken, sahne binasına ait herhangi bir iz tespit edilememiştir. Bu durum, yapının ya tamamlanmamış olduğunu ya da ahşap bir sahne binasına sahip olduğunu düşündürmektedir.

Tiyatronun yaklaşık 70 metre kuzeyinde, kuzey-güney doğrultusunda uzanan hamam-gymnasion kompleksi yer almaktadır. MS 2. yüzyıla tarihlenen bu yapı, yedi bölümden oluşmaktadır. Hamamlar, şehrin kuzeyindeki bir dereden küçük bir kanalla su ile besleniyordu. Bu su yolu sistemi, Roma dönemi kentlerinin gelişmiş mühendislik bilgisini gözler önüne sermektedir.

Kuzeye doğru ilerlediğimizde, Orta Çağ'a (MS 5. veya 6. yüzyıl) ait, 15x28 metre ölçülerinde, oldukça tahrip olmuş küçük boyutlu bir bazilika (Kuzey Kilisesi) ile karşılaşılmaktadır. Bu yapı, kentin Hristiyanlık dönemindeki dini yaşamının somut bir kanıtıdır.

Nekropol Yapısı ve Lahit Sanatı

İdebessos'u diğer antik kentlerden ayıran en önemli özelliklerden biri, şehir merkezinde yoğunlaşan nekropol yapısıdır. Tiyatronun arkasında ve ana cadde boyunca yoğunlaşan, sur içinde ve dışında görülebilen mezarlık alanında, tamamı Roma döneminden olan en az 51 adet lahit bulunmaktadır. Bu sayı, kentin nüfusu ve sosyal yapısı hakkında önemli ipuçları sunmaktadır.

Nekropolün en dikkat çekici unsuru, "U" biçimli eksedralara oturan üçlü lahit kümeleridir. Toplam dört adet eksedra tipi mezar tespit edilmiştir. Bu mimari düzenleme, antik dönem mezar mimarisinde oldukça nadir görülen bir uygulamadır ve ailelerin toplumsal statülerini vurgulamak amacıyla tasarlanmış olmalıdır.

Lahitlerin yan yüzlerinde görülen Pisidia kalkanı bezemeleri (kabartmaları), bölgenin kültürel kimliğini yansıtan önemli sanat eserleridir. Bu kalkanlar mızraklı ya da mızraksız olarak işlenmiştir. Pisidia bölgesine özgü bu ikonografik öğeler, kentin etnik ve kültürel bağlantılarını ortaya koymaktadır. Lahit sanatındaki bu detaylar, Roma İmparatorluğu döneminde yerel kimliklerin nasıl korunduğunu ve sanatsal ifadelere nasıl yansıdığını göstermesi bakımından son derece değerlidir.

Kültürel Miras ve Bilimsel Değer

İdebessos Antik Kenti, 2009 yılında"Likya Uygarlığı Antik Kentleri" kapsamında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne önerilmiştir. Bu öneri, kentin uluslararası düzeyde tanınması ve korunması açısından kritik bir adımdır. Şehir merkezinde yoğunlaşan nekropol yapısı ile sıra dışı bir yerleşim planına sahip olan İdebessos, antik kent planlaması ve ölü gömme gelenekleri konusunda benzersiz veriler sunmaktadır.

Kentin arkeolojik önemi sadece mimari kalıntılarla sınırlı değildir. Burada tespit edilen buluntular, Likya Birliği'nin siyasi yapısı, Roma İmparatorluğu'nun yerel yönetim politikaları, Bizans döneminde savunma stratejileri ve Hristiyanlığın bölgeye yayılışı gibi konularda somut kanıtlar sunmaktadır. Özellikle sympoliteia sistemi içindeki konumu, antik dönem federatif yapılarının anlaşılması için önemli bir örnek teşkil etmektedir.

Ziyaret Deneyimi ve Arkeolojik Gözlem

İdebessos'a ulaşım, Kumluca'dan Alakır barajı kenarındanKaracaören Köyü İncirağacı Mahallesi'ne varıldıktan 5 km sonraKozağacı mevkiine ulaşılarak gerçekleştirilmektedir. Sit alanının ormanla kaplı olması ve ulaşımının zorluğu nedeniyle ziyaretçilerin dikkatli olması gerekmektedir. Ancak bu zorluk, kentin otantik atmosferini korumasını sağlamış ve modern müdahalelerden uzak kalmasına katkıda bulunmuştur.

Ziyaretçiler için önerilen aktiviteler arasında orman içindeki antik kenti, tiyatroyu, hamamı ve bazilikayı gezmek yer almaktadır. Özellikle "U" biçimli eksedralı lahitleri ve Pisidia kalkanı kabartmalarını incelemek, antik dönem sanatını ve sembolizmini anlamak açısından eşsiz bir fırsat sunmaktadır. Her lahit, üzerinde taşıdığı kabartmalarla bir hikaye anlatmakta ve Roma dönemi toplumsal yapısına dair ipuçları vermektedir.

Toprak Altından Günümüze Uzanan Bir Miras

İdebessos Antik Kenti, Anadolu'nun katmanlı tarihinin sessiz bir tanığıdır. Helenistik dönemden Bizans'a uzanan süreçte, siyasi birlikler, dini dönüşümler ve askeri tehditler karşısında ayakta kalmayı başarmış bir yerleşimdir. Şehir merkezindeki nekropol düzenlemesi, antik kent planlamasında alışılmadık bir yaklaşımı yansıtmakta ve ölülerle yaşayanların bir arada olduğu bir kentsel dokuyu ortaya koymaktadır. Ormanın içinde, dağların eteklerinde gizlenmiş bu kent, arkeoloji meraklıları için keşfedilmeyi bekleyen bir hazine, araştırmacılar için ise Likya Birliği'nin siyasi ve sosyal yapısını anlamamıza olanak tanıyan bir laboratuvar niteliğindedir. Her taş, her lahit ve her sur duvarı, geçmişin sesini günümüze taşımaktadır.