Antalya İdebessos Antik Kenti: Kumluca'nın Likya Birliği Mirası ve Bizans Savunma Hattı

Antalya'nın Kumluca ilçesine bağlı Karacaören Mahallesi'nin Kozağacı Mevkii'nde, Bey Dağları'nın eteklerinde ve Alakır Çayı vadisinin batısında yer alan İdebessos Antik Kenti, Anadolu'nun siyasi ve dini dönüşümlerinin izlerini taşıyan önemli bir yerleşim merkezidir. Denizden 1050 metre rakımda, kuzey-güney yönünde uzanan dar bir sırt üzerinde kurulmuş olan kent, İdebissos, Edebessus, Edebessos, Lebissos ve Lemissos gibi farklı adlarla anılmış; her dönemde stratejik konumu nedeniyle önem kazanmıştır. Kumluca'nın 21 kilometre kuzey-kuzeybatısında, Akalissos'un 7 kilometre kuzeyinde ve Kormos'un kuzeybatısında konumlanan bu antik yerleşim, ormanla kaplı sit alanı içinde ulaşımı zor bir noktada bulunmaktadır.

Likya Birliği Dönemine Ait Siyasi Yapı

İdebessos'un kuruluşu hakkında kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, kentin adındaki "ss" takısı daha eski bir yerleşim geçmişine işaret etmektedir. Ancak yerleşim hakkında elimizdeki en erken somut veriler MÖ 168 yılında kurulan Likya Birliği dönemine aittir. Bu dönemde İdebessos, bölgesel siyasi yapılanmanın karakteristik bir örneğini sunmaktadır: Kent, Akalissos ve Kormos ile birlikte bir sympoliteia (siyasi birlik) oluşturmuş ve bu üçlü yapı içinde Likya Birliği'nde Akalissos liderliğinde tek oyla temsil edilmiştir. Bu siyasi düzenleme, antik dönem Anadolu'sunda küçük yerleşimlerin güç birliği yaparak daha büyük siyasi yapılarda söz sahibi olma stratejisinin somut bir yansımasıdır. Sympoliteia sistemi, her üç kentin de kendi iç yönetimlerini korurken ortak dış politika ve savunma konularında birlikte hareket etmelerini sağlamıştır.

Roma ve Hristiyanlık Dönemi Dönüşümleri

Roma döneminin başlamasıyla birlikte kentte önemli değişimler yaşanmıştır. Bu süreçte yerleşim Edebessos adını almış ve mimari açıdan zenginleşmiştir. MS 2. yüzyıla tarihlenen Hamam-Gymnasion Kompleksi, Roma kentsel yaşamının temel unsurlarından olan kamusal yapıların İdebessos'ta da inşa edildiğini göstermektedir. Tiyatronun yaklaşık 70 metre kuzeyinde, kuzey-güney doğrultusunda uzanan ve yedi bölümden oluşan bu kompleks, şehrin kuzeyindeki bir dereden küçük bir kanalla beslenen su sistemiyle desteklenmiştir. Hristiyanlığın yayılmasıyla birlikte kent, Myra Metropolü'ne bağlıLebissos veya Lemissos piskoposluğu olarak önem kazanmıştır. MS 5. veya 6. yüzyıla ait iki kilise yapısı bu dönüşümün fiziksel kanıtlarıdır: Kuzeyde 15x28 metre ölçülerinde oldukça tahrip olmuş küçük boyutlu bir bazilika (Kuzey Kilisesi) ve akropol içinde yer alan bir Bizans kilisesi, kentin dini merkezler hiyerarşisindeki yerini göstermektedir.

Bizans Savunma Sistemi ve Arap Akınları

Bizans döneminde, özellikle MS 7. veya 8. yüzyılda yaşanan Arap akınları, İdebessos'un savunma mimarisinde köklü değişikliklere yol açmıştır. Bu tehdit karşısında yerleşimin güneydoğusundaki akropol, surlarla çevrilmiş ve bir kastrum (küçük kale) haline dönüştürülmüştür. 120x150 metre ebatlarında ve 10 metre yüksekliğinde bir alanı kaplayan akropol, kuzey ve batı taraflarında üç kuleyle güçlendirilmiş surlarla, doğu ve güney taraflarında ise doğal dik kayalarla korunmaktadır. Bu savunma düzenlemesi, Bizans İmparatorluğu'nun Anadolu'daki stratejik noktaları tahkim etme politikasının yerel bir uygulamasıdır. Kentin ne zaman terk edildiği kesin olarak bilinmemekle birlikte, bu güçlendirme çalışmaları yerleşimin en azından 8. yüzyıl sonlarına kadar aktif olarak kullanıldığını düşündürmektedir.

Mimari Doku ve Şehir Planlama Özellikleri

İdebessos'un mimari yapısı, farklı dönemlerin katmanlarını bir arada barındırmaktadır. Kentin en dikkat çekici yapılarından biri, surun batısında yer alan ve Helenistik döneme tarihlenen tiyatrodur. Dağa bakan bu küçük tiyatro, 30 metre çapında olup yaklaşık 364 kişilik (bazı kaynaklarda 600-700 kişilik) bir kapasiteye sahiptir. Caveasında beş adet oturma sırası görülebilirken, sahne binasına ait herhangi bir iz bulunmamaktadır. Bu durum, yapının ya tamamlanmamış olduğunu ya da sonraki dönemlerde tahrip edildiğini düşündürmektedir. Kentin kamusal yapıları şunlardır:

• Akropol: Üç kuleli surlar ve doğal kayalıklarla korunan savunma merkezi
• Tiyatro: Helenistik dönem küçük ölçekli toplantı ve gösteri alanı
• Hamam-Gymnasion Kompleksi: Yedi bölümlü Roma dönemi sosyal yaşam merkezi
• Bazilika ve Kiliseler: Hristiyanlık dönemine ait iki ayrı ibadet yapısı
• Su Kanalı: Kuzey dereden hamamlara uzanan altyapı sistemi

Nekropol Alanı ve Mezar Mimarisi

İdebessos'u diğer antik kentlerden ayıran en önemli özelliklerden biri, şehir merkezinde yoğunlaşan nekropol yapısıdır. Tiyatronun arkasında ve ana cadde boyunca yoğunlaşan, sur içinde ve dışında görülebilen mezarlık alanında, tamamı Roma döneminden olan en az 51 adet lahit bulunmaktadır. Bu lahitler arasında en dikkat çekici olanlar, "U" biçimli eksedralara oturan üçlü lahit kümeleridir; kentte toplam dört adet eksedra tipi mezar tespit edilmiştir. Lahitlerin yan yüzlerinde mızraklı ya da mızraksız Pisidia kalkanı bezemeleri (kabartmaları) görülmektedir. Bu ikonografik tercih, bölgenin kültürel etkileşimlerini ve yerel kimlik vurgusunu yansıtmaktadır. Nekropol alanının şehir merkezinde bu denli yoğun olması, İdebessos'a sıra dışı bir yerleşim planı karakteri kazandırmaktadır ve ölü kültü ile gündelik yaşam alanlarının iç içe geçtiği bir kentsel dokuyu ortaya koymaktadır.

Modern Dönem Keşif ve Koruma Çalışmaları

İdebessos Antik Kenti'nin bilimsel literatüre girişi 1842 yılında İngiliz deniz subayı ve araştırmacı T. A. B. Spratt tarafından gerçekleştirilmiştir. Spratt'ın tanımlamasından sonra kent, Likya bölgesi araştırmalarının önemli bir parçası haline gelmiştir. 2009 yılında "Likya Uygarlığı Antik Kentleri" kapsamında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne önerilmesi, İdebessos'un uluslararası koruma ve tanıtım açısından önemli bir aşamaya gelmesini sağlamıştır. Ancak kentin ormanla kaplı sit alanı içinde bulunması ve ulaşımının zor olması, hem koruma hem de araştırma çalışmaları açısından zorluklar yaratmaktadır. Kumluca'dan Alakır barajı kenarından Karacaören Köyü İncirağacı Mahallesi'ne varıldıktan 5 kilometre sonra Kozağacı mevkiine ulaşılabilmektedir. Bu coğrafi izolasyon, bir yandan kentin tahribattan korunmasına katkı sağlarken, diğer yandan sistematik arkeolojik çalışmaların sınırlı kalmasına neden olmaktadır.

Likya Kentleşme Geleneğinin Özgün Bir Örneği

İdebessos, Likya Birliği'nin siyasi yapılanmasından Bizans savunma sistemine kadar uzanan geniş bir tarihsel yelpazede, Anadolu'nun kültürel ve siyasi dönüşümlerinin somut izlerini taşımaktadır. Sympoliteia sistemi içindeki konumu, Roma dönemi kentsel gelişimi, Hristiyanlık dönemindeki piskoposluğu ve Bizans dönemindeki savunma önlemleri, kentin her dönemde bölgesel dinamiklere uyum sağlayarak varlığını sürdürdüğünü göstermektedir. Şehir merkezinde yoğunlaşan nekropol yapısı ve U biçimli eksedralı lahitleriyle İdebessos, Likya mezar mimarisinin özgün örneklerini sunmakta ve antik dönem kentleşme anlayışının farklı bir yorumunu yansıtmaktadır. Orman örtüsü altında korunan bu antik yerleşim, Antalya'nın Kumluca ilçesinde Likya uygarlığının çok katmanlı tarihine dair önemli bir tanıklık sunmaya devam etmektedir.