Antalya Kırkgöz Han: Döşemealtı'nın Selçuklu Ribat Hazinesi

Tarihi İpek Yolu'nun Sessiz Tanığı

Antalya'nın Döşemealtı ilçesinde, Pınarbaşı Mevkii'nde yer alan Kırkgöz Han, 13. yüzyılın başlarında inşa edilmiş eşsiz bir Selçuklu kervansarayıdır. Şehir merkezinden yaklaşık 30 kilometre uzaklıktaki bu muhteşem yapı, ismini bölgedeki 40 gözlü su kaynaklarından alır ve tarihi İpek Yolu güzergâhının kritik bir noktasında konumlanır.

Arkeolojik Katmanların Hikâyesi

Kazı çalışmalarımız, han'ın antik bir kent üzerine inşa edildiğini ortaya koymuştur. Bu durum, bölgenin tarih boyunca stratejik önemini koruduğunun somut kanıtıdır. Yapıda kullanılan bol miktardaki devşirme malzeme, antik dönemden Selçuklu dönemine kadar uzanan kültürel sürekliliği gözler önüne serer. Kesme taşlar üzerindeki taşçı işaretleri, dönemin inşaat tekniklerine dair değerli ipuçları sunar.

Mimari Mükemmellik ve Plan Özellikleri

67,60 x 54,00 metre ölçülerindeki kareye yakın dikdörtgen planlı yapı, toplam 2.750 metrekare alana yayılır. Geniş avlu etrafında sıralanan mekânlar ve kapalı barınak bölümü olmak üzere iki ana yapı kütlesinden oluşur. Güney cephenin ortasındaki taç kapı, cephe duvarlarını aşarak yükselen dışa taşkın prizmal kütlesiyle dikkat çeker. Basık kemerli kapı açıklığından sivri beşik tonoz örtülü giriş eyvanına geçiş, ziyaretçileri büyüleyici bir atmosferle karşılar.

Avlunun doğu ve batı kenarlarındaki çift sıralı revaklar, kare planlı ayaklara oturan sivri kemerlerle bağlanır. Bu mimari düzenleme, Anadolu Selçuklu han mimarisinde nadir görülen açık avlulu, dört eyvanlı plan şemasının mükemmel bir örneğidir. Kuzey kanadındaki barınak bölümü, doğu-batı yönünde uzanan mütemadi bir mekân olarak tasarlanmış ve sivri beşik tonozla örtülmüştür.

Epigrafi ve Sanat Eserleri

Avlu taç kapısı üzerindeki altı satırlık Arapça kitabe, yapının tarihlendirilmesinde kritik rol oynar. Ne yazık ki S. Fikri Erten tarafından 1940'ta yayınlanan bu kitabe günümüzde kayıptır. Kitabe, Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddîn Keyhüsrev'i taç, sancak ve kuşağın sahibi olarak tasvir eder - bu tasvir Selçuklu hükümdarlık alâmetleri arasında ilk kez görülmektedir.

Taç kapının süsleme programı oldukça zengindir. İşlenmeden yalın bırakılmış enli bordürler, geometrik şekillerden oluşan sonsuz yıldız motifleri ve mukarnaslar üzerindeki yelpaze ile istiridye motifleri, dönemin sanat anlayışını yansıtır. Taç kapı nişinin iki yan duvarındaki küçük mihrabiyeler, yapının dini boyutunu vurgular.

Banisi ve Tarihi Bağlam

Han'ın banisi, Selçuklu Sultanı II. Kılıçarslan'ın kızı İsmetü'd-Dünyâ ve'd-Dîn'dir. Bu isim, 1232 tarihli Uluborlu Alâeddîn Camii kitabesinde de geçer. Yapının II. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1237-46) saltanat döneminde inşa edildiği kitabeden anlaşılır. Anadolu'da sultanların emriyle inşa edilen altı kervansaraydan biri olan Kırkgöz Han, dönemin siyasi ve ticari önemini yansıtır.

Ribat İşlevi ve Kültürel Önemi

Yapının kitabelerde 'ribat' olarak nitelendirilmesi özellikle dikkat çekicidir. İlk İslam devletlerinde sınırlarda askeri amaçlı yapılan güvenli yapılara verilen bu ad, han'ın sadece ticari değil, aynı zamanda stratejik önemini de vurgular. Kitabede ribatın işlevinin 'doğudan batıya seyahat edenlerin misafir edileceği yer' olarak belirtilmesi, eşsiz bir değer taşır.

Yapı Malzemesi ve İnşaat Tekniği

Beden duvarlarının tümü kesme taş, üst örtü ise moloz taştır. Moloz dolgu üzerine oldukça düzenli teknikte kesme taş kaplama yapılmıştır. Bu teknik, dönemin inşaat ustalarının yüksek becerilerini gösterir. Dış cephe duvarları, kare prizmal formlu payanda ve köşe kuleleriyle desteklenmiştir. Doğu kanadındaki payanda içerisindeki tuvalet düzenlemesi, Selçuklu mimarisinde nadir rastlanan bir uygulamadır.

Günümüzdeki Durumu ve Koruma

2009 yılında tamamlanan restorasyon çalışmaları, Döşemealtı Belediyesi'nin isteği üzerine Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. Dört yıl süren bu kapsamlı çalışma sonrasında yapı, turistik tesis olarak hizmet vermektedir. Orta avlu, düğün ve konser gibi etkinlikler için nostaljik bir mekan sunarken, kemerli revaklar ziyaretçileri büyülemeye devam eder.