Antalya Kırkgöz Han: Selçuklu Dönemi'nin Eşsiz Ribat Mirası

Selçuklu Mimarisinin Nadir Örneklerinden Kırkgöz Han

Antalya'nın Döşemealtı ilçesinin Pınarbaşı mevkiinde yer alan Kırkgöz Han, 13. yüzyıl Anadolu Selçuklu mimarisinin en özgün örneklerinden birini teşkil etmektedir. Şehir merkezinden yaklaşık 30 kilometre uzaklıkta, tarihi İpek Yolu güzergâhı üzerinde konumlanan bu yapı, ismini bölgedeki kırk gözlü su kaynaklarından almıştır. Han'ın kitabelerinde "ribat" olarak nitelendirilmesi, yapının askeri ve ticari işlevlerinin yanı sıra stratejik önemini de ortaya koymaktadır.

Tarihi Arka Plan ve İnşa Süreci

Kırkgöz Han'ın inşa tarihi konusunda kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Yapının 13. yüzyıl başlarında (1211-1220) Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus Bin Keyhusrev zamanında başlatıldığı, ancak kitabesine göre II. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1237-46) saltanat döneminde tamamlandığı anlaşılmaktadır. Banisi olarak Selçuklu Sultanı II. Kılıçarslan'ın kızı İsmetü'd-Dünyâ ve'd-Dîn gösterilmektedir. Bu hanımefendinin adı, 1232 tarihli Uluborlu Alâeddîn Camii kitabesinde de geçmekte olup, dönemin önemli hayırsever şahsiyetlerinden biri olduğunu göstermektedir.

Kitabede yer alan "on üç" ifadesi, yapının 13. yüzyılda tamamlandığına işaret etmektedir. S. Fikri Erten tarafından 1940 yılında ilk kez yayınlanan bu kitabe, günümüzde maalesef kayıptır. Kitabenin en dikkat çekici özelliği, Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddîn Keyhüsrev'i "taç, sancak ve kuşağın sahibi" olarak tasvir etmesidir ki bu, Selçuklu hükümdarlık alâmetleri arasında ilk kez görülen bir tasvirdir.

Mimari Özellikler ve Plan Şeması

Kırkgöz Han, 67,60 x 54,00 metre ölçülerinde kareye yakın dikdörtgen bir plana sahiptir. Toplam 2.750 metrekare alana yayılan yapı, 1.250 metrekare açık ve 1.500 metrekare kapalı alanlardan oluşmaktadır. Anadolu Selçuklu han mimarisinde nadir görülen açık avlulu, dört eyvanlı plan şemasıyla dikkat çeken yapı, geniş bir avlu etrafında sıralanan mekânlar ve kapalı barınak bölümü olmak üzere iki ana yapı kütlesinden meydana gelmektedir.

Güney cephenin ortasında yer alan taç kapı, yapının en görkemli unsurunu oluşturmaktadır. Cephe duvarlarını aşarak yükselen dışa taşkın yatay dikdörtgen prizmal bir kütle halinde tasarlanan taç kapı, basık kemerli kapı açıklığından sivri beşik tonoz örtülü giriş eyvanına ulaşım sağlamaktadır. Taç kapının süslemelerinde işlenmeden yalın bırakılmış enli bordürler, geometrik şekillerden oluşan sonsuz yıldız motifleri ve yelpaze ile istiridye motifli mukarnaslar bulunmaktadır.

Dikdörtgen planlı avlunun doğu ve batı kenarlarında, kare planlı ayaklara oturan ve sivri kemerlerle bağlanan çift sıralı revak kuruluşu yer almaktadır. Avlunun kuzey kanadındaki barınak bölümü, doğu-batı yönünde uzanan ve sivri beşik tonozla örtülü mütemadi bir mekân olarak tasarlanmıştır. Bu tonoz karnı, kuzey-güney yönünde uzanan altı sivri kemerle takviye edilmiştir.

Yapı Malzemesi ve İnşa Tekniği

Kırkgöz Han'ın inşasında kullanılan malzemeler, dönemin yapı tekniklerini yansıtmaktadır. Beden duvarlarının tümü kesme taştan inşa edilirken, üst örtü olan beşik tonozlarda moloz taş kullanılmıştır. Moloz dolgu üzerine oldukça düzenli bir teknikle kesme taş kaplama yapılması, yapının estetik değerini artırmaktadır. Yapıda bol miktarda devşirme malzeme kullanılması, antik bir kent üzerine kurulduğu bilgisini desteklemektedir. Kesme taşların üzerinde görülen çeşitli taşçı işaretleri, dönemin usta geleneğine dair önemli ipuçları sunmaktadır.

Ribat İşlevi ve Kültürel Önemi

Kırkgöz Han'ın "ribat" olarak nitelendirilmesi, yapının sadece ticari bir han olmadığını, aynı zamanda askeri ve stratejik işlevlere sahip olduğunu göstermektedir. İlk İslam devletlerinde sınırlarda askeri amaçlı yapılan güvenli ve müstahkem yapılara verilen "ribat" adı, Kırkgöz Han'a özel bir statü kazandırmaktadır. Kitabede ribatın işlevinin "doğudan batıya seyahat edenlerin misafir edileceği yer" olarak belirtilmesi, yapıya özgün ve eşsiz bir değer katmaktadır.

Anadolu'da sultanların emriyle inşa edilen altı kervansaraydan biri olan Kırkgöz Han, Selçuklular zamanındaki ana kervan rotalarından biri olan tarihi İpek Yolu üzerindeki konumuyla ticari hayatın merkezi konumundaydı. Osmanlı döneminde ise savaş sırasında askerlere destek olmak amacıyla hizmet vermiştir.

Restorasyon ve Günümüzdeki Durumu

2009 yılında tamamlanan restorasyon çalışmaları, Döşemealtı Belediyesi'nin talebi üzerine Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. Dört yıl süren bu kapsamlı restorasyon sonrasında yapı, özel bir şirket tarafından turistik tesis olarak işletilmeye başlanmıştır. Han'ın orta avlusu, düğün, toplantı, şenlik ve konser gibi etkinlikler için nostaljik ve egzotik bir mekân olarak kullanılmaktadır.

Günümüzde ziyaretçiler, kervanların konaklama, yemek, mescit, hamam, silah depoları ve ahır gibi ihtiyaçlarını karşılamak üzere tasarlanmış özgün mekânları inceleme fırsatı bulmaktadır. Dışarıdan bakıldığında sade görünen yapının içerisindeki kemerli revakları, ziyaretçileri büyüleyici bir atmosferle karşılamaktadır.