Antalya Lyrboton Kome Antik Kenti: Kepez'in Zeytinyağı Endüstri Mirası

Antalya'nın Kepez ilçesine bağlı Varsak Mahallesi'nin sırtını yasladığı dağın tepesinde, modern şehrin gürültüsünden uzakta, Lyrboton Kome Antik Kenti sessizce bekliyor. Elaibaris ya da Zeytin Şehri olarak da bilinen bu yerleşim, 2.200 yıl öncesine uzanan kökleriyle Anadolu'nun en özgün antik kentlerinden birini oluşturuyor. Zeytin ağaçlarının arasında yükselen kalıntılar, antik dünyanın sadece görkemli tapınaklar ve tiyatrolardan ibaret olmadığını, gündelik yaşamın ve ekonomik faaliyetlerin de nasıl anıtsal bir kimlik kazanabileceğini gözler önüne seriyor.

Helenistik Dönemden Bizans'a Tarihi Yolculuk

Lyrboton Kome'nin tarihi, Helenistik dönemin erken evrelerine kadar uzanıyor. Bu küçük yerleşim, kurulduğu günden Orta Çağ'a kadar kesintisiz bir yaşam sürdürmüş ve özellikle Roma döneminde altın çağını yaşamış. MS 2. yüzyıldan itibaren komorkhos adı verilen bir muhtar tarafından yönetilen kent, Perge Antik Kenti'ne bağlı kome statüsünde bir yerleşim olarak işlev görmüş. Ancak bu idari bağımlılık, kentin ekonomik önemini gölgelememiş; aksine Perge'nin zeytinyağı üretim merkezi, adeta organize sanayi bölgesi olarak bölgenin en stratejik noktalarından biri haline gelmiş.

Antalya kent merkezinin kuzeydoğusunda konumlanan Lyrboton Kome, coğrafi olarak da oldukça avantajlı bir noktada kurulmuş. Döşemealtı'ndan gelip Perge'ye uzanan Via Sebaste yani İmparator Yolu buradan geçiyor ve bu antik yol, kentin ticari ağlarla ne denli sıkı bağlantıda olduğunun somut kanıtı. Zeytin ağaçlarının gölgesinde yükselen bu yerleşim, sadece tarımsal bir üretim merkezi değil, aynı zamanda Bizans dönemi boyunca varlığını sürdüren canlı bir topluluk olmuş.

Arete Kulesi: Zeytinyağı Endüstrisinin Kalbi

Lyrboton Kome'nin en etkileyici kalıntısı, hiç kuşkusuz zeytinyağı koruma ve depolama kulesidir. İki katlı olarak inşa edilen bu yapı, kentin ekonomik gücünün mimari bir ifadesi olarak karşımıza çıkıyor. Kulenin duvarlarında yer alan yazıt, yapının tarihini ve bağışçısını açık bir şekilde ortaya koyuyor: Demeter Rahibesi Arete, bu kuleyi kendi parasıyla yaptırmış ve İmparator Domitian'a ile Perge Artemisi'ne adamış. Bu adama pratiği, Roma İmparatorluğu'nun yerel dinsel geleneklerle nasıl harmanlandığını gösteren önemli bir örnektir.

Arete'nin sadece bir rahibe değil, aynı zamanda güçlü bir kadın patron olduğu anlaşılıyor. Kulenin inşası için kendi servetini kullanması, antik dönemde kadınların toplumsal ve ekonomik yaşamda üstlenebildikleri rollerin çeşitliliğini gözler önüne seriyor. Kule, işlevsel bir yapı olmasının ötesinde, bir prestij göstergesi ve toplumsal statü sembolü olarak da değerlendirilebilir. Zeytinyağının depolanması ve korunması için tasarlanan bu mimari eser, aynı zamanda kentin üretim kapasitesinin ne denli büyük olduğuna dair ipuçları sunuyor.

Mimari Doku ve Kentsel Yapı

Lyrboton Kome'nin mimari dokusu, bir üretim yerleşiminin tüm karakteristik özelliklerini taşıyor. Kentte tespit edilen yapılar şunlardır:

• Zeytinyağı İşlikleri: Bölgede çok sayıda ve entegre zeytinyağı işliği bulunuyor. Bu işlikler, antik dönemin zeytinyağı üretim proseslerini anlamak için eşsiz bir laboratuvar sunuyor.
• İki Katlı Konutlar: Korunmuş konut kalıntıları, yerleşimin sadece bir çalışma alanı değil, aynı zamanda yaşam alanı olduğunu gösteriyor.
• Dört Kilise Kalıntısı: Bizans döneminde Hristiyanlığın bölgedeki etkisini yansıtan bu yapılar, kentin dini yaşamının zenginliğine tanıklık ediyor.
• Seksenin Üzerinde Mezar: Nekropol alanları, yerleşimin uzun ömürlü bir topluluk barındırdığını ortaya koyuyor.
• Çok Sayıda Sarnıç: Su yönetimi, antik kentlerin sürdürülebilirliği için hayati önemdeydi ve Lyrboton Kome bu konuda oldukça gelişmiş bir altyapıya sahipti.
• Küçük Hamam: Toplumsal yaşamın önemli bir parçası olan hamam, kentin sosyal dokusunu yansıtıyor.

Bu mimari çeşitlilik, Lyrboton Kome'nin sadece bir üretim merkezi değil, aynı zamanda sosyal, dini ve gündelik yaşamın tüm yönlerini barındıran bir yerleşim olduğunu kanıtlıyor.

Yazıtın Dili: Vakıf ve Festival Geleneği

Lyrboton Kome'nin en etkileyici sanat eserlerinden biri, Arete'nin kızı Kille'nin oğlu Mouas tarafından vakfedilen zeytinlikleri anlatan yazıttır. Bu yazıt, 600 ağaç ve çiftlik gibi varlıkların vakfedildiğini, bu varlıkların satılamayacağını, vakıf şartlarına uymayanların cezalandırılacağını ve belirli festivallerin düzenleneceğini detaylı bir şekilde açıklıyor. Yazıtın dili, hem hukuki bir belge hem de toplumsal bir sözleşme niteliği taşıyor.

Vakfedilen çiftlik, İmparator Hadrian'a ve Lyrbosluların Apollonu'na adanmış. Bu adama, yerel tanrı Apollon'un zeytin hasadıyla ilişkilendirildiğini ve onun onuruna festivaller düzenlendiğini gösteriyor. Apollon'a ithaf edilen bu festival geleneği, kentin sadece ekonomik değil, aynı zamanda kültürel ve dinsel bir merkez olduğunu ortaya koyuyor. Yazıtlar, antik dünyanın sesini günümüze taşıyan en değerli belgelerdir ve Lyrboton Kome'deki örnekler, bu açıdan olağanüstü bir zenginlik sunuyor.

Perge'ye Bağlı Kome: Ekonomik Bir Uydu Kent

Lyrboton Kome, idari olarak Perge'ye bağlı olsa da, ekonomik açıdan bağımsız ve son derece üretken bir yerleşimdi. Sahildeki büyük kentlerin, özellikle Perge'nin imarında, buradan elde edilen gelirin büyük bir payı olduğu bilinmektedir. Zeytinyağı, antik dünyada sadece bir gıda maddesi değil, aynı zamanda aydınlatma, kozmetik ve dini ritüellerde kullanılan çok amaçlı bir üründü. Bu nedenle, zeytinyağı üretimi yapan bir yerleşim, bölgesel ekonominin can damarlarından biriydi.

Lyrboton Kome'nin organize sanayi bölgesi olarak tanımlanması, modern bir kavramın antik bir gerçekliğe uygulanması gibi görünse de, kentin yapısal organizasyonu ve üretim kapasitesi bu tanımlamayı haklı çıkarıyor. Entegre işlikler, depolama alanları ve dağıtım ağları, kentin sistematik bir üretim zinciri içinde çalıştığını gösteriyor. Bu ekonomik model, antik dünyanın ticaret ve üretim anlayışını anlamak için değerli bir örnek sunuyor.

Arkeolojik Mirasla Yaşayan Buluşma

Kepez Belediyesi tarafından gün yüzüne çıkarılan Lyrboton Kome, Lyrboton Kome Arkeopark Projesi ile şehre kazandırılmış durumda. Bu proje, sadece arkeolojik kalıntıların korunmasını değil, aynı zamanda bölge halkının turizm gelirlerinden pay almasını da hedefliyor. Bir kooperatif kurulması ve "Lyrboton Kome" markası altında zeytinyağı üretimi yapılması planlanıyor. Bu yaklaşım, kültürel mirasın korunmasıyla yerel kalkınmanın nasıl bir araya getirilebileceğine dair ilham verici bir model sunuyor.

Arkeopark alanında restore edilmiş yollar, bilgilendirici panolar, yürüyüş parkurları ve fotoğraf çekimi için özel duraklar bulunuyor. Ziyaretçiler, antik kentin zeytinyağı işleme ünitelerini görebilir ve dönemin işleme proseslerini öğrenebilirler. Hasat döneminde, ziyaretçilerin kendi topladıkları zeytinleri işleyebilecekleri bir atölye projesi de mevcut. Bu interaktif deneyim, geçmişle bugün arasında canlı bir köprü kuruyor.

Düden İç Şelale-Varsaklar yolundan Süleyman Demirel Bulvarı bitiminde, Isparta-Kurşunlu Şelalesi ana yoluna doğru birkaç kilometre gidilerek sağa dönen antik yol tabelası takip edilerek ulaşılabilen Lyrboton Kome, son kısımların yaya olarak dolaşılmasını gerektiriyor. Perge ve Aspendos gibi büyük antik kentleri gezdikten sonra, gerçek bir gezginciyseniz mutlaka ziyaret edilmesi gereken bu yer, 1-2 saatlik bir zaman dilimi içinde keşfedilebilir. Seyir terasından Antalya kentinin güzelliklerini izlemek, bu tarihi yolculuğun en keyifli anlarından biri olacaktır.

Zeytinin İzinde Kültürel Sürdürülebilirlik