Antalya Side Antik Kenti: Manavgat'ın Eşsiz Arkeolojik Hazinesi

Otuz yılı aşkın süredir Anadolu'nun çeşitli antik kentlerinde kazı çalışmaları yürüten bir arkeolog olarak, Side Antik Kenti'ni her ziyaret ettiğimde yeniden büyülendiğimi itiraf etmeliyim. Antalya'nın Manavgat ilçesinin yedi kilometre güneybatısında, 350-400 metre genişliğindeki yarımada üzerinde kurulmuş bu antik kent, arkeolojik açıdan Anadolu'nun en değerli örneklerinden birini teşkil ediyor.

Stratigrafik Katmanların Anlattığı Hikaye

Side'nin adının Luvi/Anadolu dilinde "nar" anlamına geldiği bilinmektedir ve bu etimolojik veri, kentin kökenlerine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Kazı çalışmalarından elde ettiğimiz bulgular, Side'nin tarihinin MÖ 7. yüzyılda bir yerleşim merkezi olmasıyla başladığını göstermektedir. Bazı kaynaklar bu tarihi Hititlere kadar uzatsa da, elimizdeki arkeolojik kanıtlar henüz bu iddiayı tam olarak desteklememektedir.

Seramik analizleri ve sikke buluntularımız, MÖ 7. yüzyılda yaşanan Yunan göçlerinin kente olan etkisini net bir şekilde ortaya koymaktadır. MÖ 6. yüzyılda Lidya Krallığı, ardından MÖ 547-546'da Pers egemenliğine giren kentte, Pers devrinde basılan sikkeler numismatik açıdan son derece değerlidir.

Mimari Strüktürün Arkeolojik Analizi

Kentin kalıntıları arasında antik tiyatro, çeşmeler, su yolu, hastane, sütunlu caddeler, hamamlar ve tapınaklar bulunmaktadır. Kuzeydoğudaki "Büyük Kapı"dan başlayan ana cadde, tiyatro önünde kavis yaparak tapınaklar yakınındaki büyük bir meydanla sona ermektedir. Bu kentsel planlama, Helenistik dönem şehircilik anlayışının mükemmel bir örneğidir.

Kentin ikinci büyük caddesi "Büyük Kapı"dan güneye doğru uzanmakta olup, her iki cadde de sütunlu yapıdadır. İki tarafında korint başlıklı sütunlu portikler ve bunların gerisinde dükkânlar yer almaktadır. Bu mimari düzenleme, Roma dönemi ticari yaşamının nasıl organize edildiğini anlamamız açısından kritik öneme sahiptir.

Apollon ve Athena Tapınakları: Epigrafik Bulgular

Apollon Tapınağı, sütunlu caddenin sonunda ve antik limanın girişinde konumlanmıştır. Hemen yanı başında bulunan Athena Tapınağı ile birlikte, kentin dini yaşamının merkezini oluşturmaktadır. Apollon Tapınağı'nın üzerinde görülebilen Medusa kabartmaları, Geç Roma dönemi sanat anlayışının önemli örnekleridir.

Yazıtlardan bildiğimiz kadarıyla, MÖ 3. yüzyıla kadar kente özgü, henüz tam çözülememiş Hint-Avrupa dillerinden bir dil konuşulmaktaydı. Bu dilsel çeşitlilik, Side'nin kozmopolit karakterini yansıtmaktadır.

Side Antik Tiyatrosu: Anadolu'nun Eşsiz Örneği

Arkeolog gözüyle Side'nin en büyüleyici yapısı hiç şüphesiz antik tiyatrosudur. Yarımadanın daraldığı kesimde ve agoranın güneyinde konumlanan bu yapı, plan açısından Helenistik geleneği devam ettirse de, inşa tekniği açısından Roma mimarisi özellikleri taşımaktadır.

Tiyatronun oturma sıralarının (cavea) bir bölümü, yamaca yaslanmak yerine kemer ve tonoz sistemiyle oluşturulan yapay bir yamaç üzerine yerleştirilmiştir. Bu tropezoid tonozlar sistemi, Anadolu'daki tek örnek olması bakımından mimari tarih açısından paha biçilmezdir.

Üç katlı sahne binasının (Scaenae Frons) süslemelerinde Antoninler Dönemi barok özelliği görülmekte ve Roma'daki Pompeius Tiyatrosu'nun izlerini taşımaktadır. Sahne binasının birinci kat podyumunda bulunan Dionysos Frizi, batıdan doğuya doğru kronolojik olarak Dionysos'un hayatını anlatmakta ve doğu uçta Gigantomakhia tasviri ile son bulmaktadır.

Tiyatronun Fonksiyonel Dönüşümü

MS 3. yüzyılda antik tiyatronun orkestrası duvarla çevrilerek arenaya dönüştürülmüş, MS 5. yüzyılda ise içine şapeller yapılarak kutsal mekân olarak kullanılmıştır. Bu dönüşüm, Roma İmparatorluğu'ndan Hristiyanlığa geçiş sürecinin somut bir kanıtıdır.

Side Müzesi: Kazı Buluntularının Evi

Antik bir hamam binası olan Agora Hamamı'nın içinde yer alan Side Müzesi, büyük bölümü kentte yapılan kazılardan çıkarılan Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerine ait eserleri sergilemektedir. Bu eserler, kentin kültürel katmanlarını anlamamız açısından vazgeçilmez veriler sunmaktadır.

Kentin Tarihsel Sürekliliği

MÖ 334'te Büyük İskender'e direniş göstermeden teslim olan Side, İskender'in sikke basım merkezlerinden biri haline gelmiştir. Helenistik Dönem'de Ptolemaioslar (MÖ 301-215) ve Seleukoslar (MÖ 215 sonrası) arasında el değiştiren kent, MÖ 2. yüzyılda Ptolemaioslar döneminde güçlü ticaret filosu sayesinde en parlak dönemlerinden birini yaşamıştır.

MÖ 188'de Apameia Barışı ile Bergama Krallığı'na bırakılan kent, bir süre sonra bağımsızlığını kazanarak zenginleşmiştir. MÖ 1. yüzyılda Pisidya ve Kilikya merkezli korsanlık faaliyetleri nedeniyle zorlu bir dönem geçiren Side, MÖ 78'de Romalı Konsül Publius Servilius'un bölgeyi temizlemesiyle Roma İmparatorluğu'na bağlanmıştır.

MS 2. ve 3. yüzyıllarda özellikle köle ticaretiyle parlak bir dönem yaşayan kent, MS 4. yüzyılda Hristiyanlaşmaya başlamış ve MS 5. yüzyılda Pamfilya Metropolisi olmuştur. MS 7-9. yüzyıllardaki Arap akınları, yangınlar ve depremler kentin zayıf düşmesine ve terk edilmesine yol açmıştır.

Arkeolojik Ziyaret Önerileri

Ören yeri her gün 08:00-17:00 saatleri arasında ziyarete açıktır. T.C. vatandaşları için MüzeKart geçerlidir. Side Tiyatro restorasyon nedeniyle ziyarete kapalı olsa da, MüzeKart sahipleri 100₺ karşılığında gece müzeciliği bileti alarak ziyaret edebilmektedir.

Antik kentle özdeşleşen Apollon Tapınağı ve Athena Tapınağı mutlaka görülmelidir. Apollon Tapınağı'nda gün batımını yakalamak, hem arkeolojik hem de estetik açıdan unutulmaz bir deneyim sunmaktadır.

İletişim: side@muze.gov.tr, Tel: 02427531542