Antalya Trysa Antik Kenti: Demre'nin 866 Metre Rakımlı Arkeolojik Hazinesi

Antalya'nın Demre ilçesinde, Davazlar Mahallesi yakınlarında, 866 metre rakımlı sarp bir kayalığın zirvesinde, Likya uygarlığının en etkileyici kalıntılarından biri sessizce bekliyor. Trysa Antik Kenti ya da Lykçe adıyla Trusñ, Kaş-Kale yolu üzerindeki platonun doğusunda, bugünkü Gölbaşı köyünden otuz metre yükseklikte konumlanmış bir arkeolojik hazine. Doğu-batı doğrultusunda uzanan ince uzun akropol görünümü, 550 metre uzunluğunda ve 150 metre genişliğindeki alanıyla, yerel bir yöneticinin korunaklı kalesini andırıyor.

Keşif Hikâyesi: Schönborn'dan Benndorf'a

Bir arkeolog olarak, bir kentin yeniden keşif hikâyesi bana her zaman kazı alanındaki ilk kürek darbesi kadar heyecan verir. Trysa, ilk kez 1841 yılında Alman bilim insanı Julius August Schönborn tarafından fark edildiğinde, muhtemelen yüzyıllardır yerel çobanların dinlenme noktasıydı. Ancak asıl dönüm noktası 1882 yılında yaşandı. Otto Benndorf başkanlığındaki Avusturyalı ekip, kenti yeniden keşfettiğinde, karşılarında Likya sanatının en olağanüstü örneklerinden biri duruyordu.

O dönemin kazı anlayışıyla, 152 parçadan oluşan mezar kabartmaları sistematik bir şekilde söküldü ve 1882-1883 yıllarında Viyana'ya taşındı. Bugün Viyana Sanat Tarihi Müzesi'nde sergilenen bu eserler, modern arkeolojik etik açısından tartışmalı olsa da, Likya sanatının dünya çapında tanınmasını sağladı. Kazı raporlarını incelediğimde, o dönem araştırmacıların belgeleme titizliğini takdir etmemek mümkün değil.

Heroon Anıtı: Gölbaşı'nın Muhteşem Mezar Yapısı

Trysa'nın kalbi, hiç şüphesiz Heroon olarak adlandırdığımız ve yerel olarak Gölbaşı Anıtı diye bilinen yapıdır. MÖ 4. yüzyılın ikinci çeyreğine tarihlenen bu anıt, kentin en büyük ve en dikkat çekici eseri. 22x26 metre boyutlarındaki yapı, yaklaşık 18-20 metrekare kapalı alana sahip ve etrafı rektogonal bloklarla çevrili bir kutsal alan olan temenos içinde yer alıyor.

Alanın girişindeki anıtsal kapı, propylaion, ziyaretçileri kutsal alana hazırlayan bir eşik görevi görüyor. Temenosun ortasında, ana kayaya oyulmuş dört metre yüksekliğinde Likya tipi bir lahit yükseliyor. Bu lahit, sadece bir mezar değil, aynı zamanda bir güç ve prestij göstergesi. Stratigrafi çalışmalarımızda, yapının inşa tekniği ve malzeme seçiminin, dönemin en nitelikli ustalarının işi olduğunu gösteriyor.

Frizlerin Viyana Yolculuğu

Heroon duvarlarının iç ve dış yüzeylerini süsleyen frizler, Klasik Dönem Yunan sanatının Likya yorumunun en görkemli örnekleri. İki yatay bant halinde düzenlenmiş bu kabartmalarda, mitolojik sahnelerin zenginliği beni her seferinde büyülüyor. Sahnelerde işlenen konular şunları içeriyor:

• İlyada ve Odysseia'dan bölümler: Homeros'un destanlarının görsel anlatımı
• Theseus'un marifetleri: Atina kahramanının maceraları
• Thebes'e karşı olan Yediler: Yunan tragedyasının klasik konusu
• Yunanlılar-Amazonlar savaşı: Mitolojik kadın savaşçılarla mücadele
• Kentauros ve Lapitlerin savaşı: Medeniyet-vahşet karşıtlığı
• Kalydon yaban domuzu avı: Kahramanlık hikâyesi
• Leukippos'un öyküsü: Yerel mitolojiden bir anlatı

Bu frizlerdeki üslup, Klasik Dönem Yunan sanatına bir öykünme olup, yerel ölçekte son derece başarılı bir yorumlama. Kentteki bazı anıtlar, tüm Likya'nın en erken örnekleri arasında yer alıyor. Viyana'daki sergileme düzenini incelediğimde, parçaların orijinal konumlarını zihnimde yeniden inşa etmeye çalışıyorum.

Mimari Doku: Surlardan Tapınağa

Kentin savunma sistemi, MÖ 5. yüzyıla tarihlenen ve düzensiz taşlardan örülmüş surlarla sağlanmış. Kuzey ve batı tarafta hâlâ ayakta duran bu surlar, yerleşimin stratejik önemini gösteriyor. Sarp kayalık üzerindeki konum zaten doğal bir savunma sağlarken, surlar bu korumayı pekiştirmiş.

Akropolün güneybatı eteğinde, ileri derecede tahrip olmuş bir tapınak kalıntısı bulunuyor. Dor düzeninde inşa edilmiş bu yapı, ele geçen yazıt parçalarına göre Zeus Eleutherios ve Helios'un tapınım gördüğü bir mekândı. Yazıtlarda, bu tanrılara rahip olarak hizmet etmiş bir vatandaşı onurlandıran ifadeler yer alıyor. Tapınak temellerini incelediğimde, yapının orijinal planını ve boyutlarını tahmin etmeye çalışıyorum; ancak tahribat oldukça şiddetli.

Kalıntılar arasında Bizans dönemine tarihlendirilen bir şapel de bulunuyor. Bu, kentin Hristiyanlık döneminde de bir şekilde kullanıldığını gösteriyor, ancak Orta Çağ'da tahrip edilmiş ve bir daha yerleşim görmemiş.

Lahitler ve Sikkeler: Kentin Kimliği

Sur dışında çok sayıda lahit, Trysa'nın nekropol alanını oluşturuyor. Lahitlerin çoğu sade tasarımlı, ancak bazıları büst veya hayvan başı şeklinde tepeliklere sahip. Heroon dışında bulunan Dereimis ve Aiskhylos Lahdi özel bir ilgi çekiyor. Gotik alınlıklı bu lahdin kapağında, quadriga (dört atlı savaş arabası) ve cenaze şöleni kabartmaları bulunuyor. Bu lahit de Viyana'ya götürülen eserler arasında.

Kentin kimliğini belirleyen bir diğer önemli buluntu grubu ise sikkeler. Trysa, üzerinde 'TP' kısaltması bulunan Likya Birlik dönemine ait sikkeleriyle tanınıyor. Numismatik analiz, bu sikkelerin MÖ 2. yüzyılda Likya Birliği'ne üye bir kent olarak Trysa'nın varlığını kanıtlıyor. Antik kaynaklarda kentin adına rastlanmaması, sikkelerin bu konudaki boşluğu doldurmasını daha da değerli kılıyor.

Kazının Anlattıkları: MÖ 7. Yüzyıldan Orta Çağ'a

Stratigrafik çalışmalar ve buluntu analizleri, Trysa'nın mevcudiyetinin MÖ 7. yüzyıla kadar gittiğini gösteriyor. Bu, kentin Likya bölgesinin en eski yerleşimlerinden biri olduğu anlamına geliyor. Seramik analizleri, ticaret ağları ve kültürel etkileşimler hakkında önemli ipuçları sunuyor.

Kentin en parlak dönemi, Heroon'un inşa edildiği MÖ 4. yüzyıl olmalı. Bu dönemde, güçlü bir yerel yöneticinin burada ikamet ettiği ve bölgesel bir otorite kurduğu anlaşılıyor. Korunaklı kale görünümündeki yerleşim, hem savunma hem de prestij amaçlı tasarlanmış.

2009 yılında, Trysa "Likya Uygarlığı Antik Kentleri" kapsamında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne önerildi. Bu, kentin uluslararası düzeyde tanınması ve korunması açısından önemli bir adım. Heroon ve temenos duvarındaki sanat eserleri, Klasik Dönem Yunan sanatının yerel yorumunun en iyi örnekleri olarak değerlendiriliyor.

Arazide Gezinti: Bir Arkeologun Gözünden

Trysa'yı ziyaret etmek, sıradan bir antik kent gezisinden çok farklı bir deneyim. 866 metre rakımda, sarp kayalık üzerindeki akropole tırmanırken, antik dönem sakinlerinin bu zorlu coğrafyayı neden seçtiklerini anlıyorsunuz. Sur duvarlarını takip ederken, savunma stratejilerini gözlemlemek mümkün. Lahitleri gezerken, her birinin arkasındaki hikâyeyi hayal ediyorum.

Heroon kalıntısının duvarlarını incelediğinizde, frizlerin bir zamanlar bu taşları nasıl süslediğini düşünmeden edemiyorsunuz. Tapınak temellerinde dururken, Zeus Eleutherios ve Helios'a sunulan adakları, yapılan törenleri canlandırmaya çalışıyorum. Her buluntu, her taş, bize geçmişten bir mesaj taşıyor.

Koruma ve Geleceğe Bakış

Trysa'nın en büyük eserleri Viyana'da olsa da, yerinde kalan kalıntılar hâlâ büyük bir bilimsel ve kültürel değer taşıyor. Modern arkeolojik koruma teknikleriyle, bu kalıntıların gelecek nesillere aktarılması mümkün. Arkeometrik analizler, yapı malzemelerinin kökenini ve inşa tekniklerini daha iyi anlamamızı sağlıyor.

Kentin UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'nde olması, uluslararası koruma standartlarının uygulanması için bir fırsat. Sistematik kazılar ve belgeleme çalışmaları, Trysa'nın henüz keşfedilmemiş sırlarını ortaya çıkarabilir. Epigrafik çalışmalar, kentin sosyal yapısı, yönetim sistemi ve günlük yaşamı hakkında daha fazla bilgi edinmemizi sağlayabilir.