Antalya Trysa Antik Kenti: Demre'nin Mitolojik Friz Hazinesi

Antalya'nın Demre ilçesine bağlı Davazlar Mahallesi yakınlarında, yaklaşık 866 metre rakımlı sarp bir kayalığın zirvesinde, Likya uygarlığının en etkileyici sanat eserlerini barındıran Trysa Antik Kenti (Lykçe: Trusñ) yer alır. Kaş-Kale yolu üzerindeki platonun doğusunda konumlanan bu antik yerleşim, bugünkü Gölbaşı köyünden otuz metre yükseklikte, doğu-batı doğrultusunda uzanan ince uzun bir akropol görüntüsü sunar. 550 metre uzunluğunda ve 150 metre genişliğinde bir alanı kaplayan kalıntılar, yerel bir yöneticinin ikamet ettiği korunaklı bir kale karakteri taşır ve MÖ 7. yüzyıla kadar uzanan köklü bir geçmişe sahiptir.

Keşfin Hikâyesi ve Viyana'ya Yolculuk

Trysa'nın modern bilim dünyasıyla tanışması 1841 yılında Alman bilim insanı Julius August Schönborn tarafından gerçekleşti. Ancak kentin gerçek arkeolojik değeri, 1882 yılında Avusturyalı bir ekibin Otto Benndorf başkanlığında yaptığı sistematik kazılarla ortaya çıktı. Bu çalışmalar sırasında 152 parçadan oluşan mezar kabartmaları titizlikle belgelenerek 1882-1883 yıllarında Avusturya'ya götürüldü ve bugün Viyana Sanat Tarihi Müzesi'nde sergilenmektedir. Antik kaynaklarda adına rastlanmayan bu gizemli kent, MÖ 2. yüzyıldaki Likya Birliği'nde üye kentlerden biri olarak varlığını sürdürmüş, ancak Orta Çağ'da tahrip edilerek tekrar yerleşim görmemiştir.

Heroon: Mitolojik Anlatıların Taş Dili

Trysa'nın en büyük ve en dikkat çekici eseri olan Heroon (Gölbaşı Anıtı), MÖ 4. yüzyılın ikinci çeyreğine tarihlenen olağanüstü bir sanat başyapıtıdır. 22x26 metre boyutlarında, etrafı rektogonal bloklarla çevrili bir kutsal alan (temenos) içinde konumlanan bu anıt, girişindeki anıtsal kapı (propylaion) ile ziyaretçilerini karşılar. Alanın merkezinde ana kayaya oyulmuş, dört metre yüksekliğinde Likya tipi bir lahit yükselir.

Heroon'un duvarlarının iç ve dış yüzeylerini süsleyen frizler, Klasik Dönem Yunan sanatının yerel ölçekteki en başarılı yorumlarından biridir. İki yatay bant halinde düzenlenen bu kabartmalarda, Yunan mitolojisinin en önemli anlatıları taş üzerine işlenmiştir:

• İlyada ve Odysseia'dan Sahneler: Homeros'un destanlarından seçilmiş bölümler
• Theseus'un Marifetleri: Atina kahramanının efsanevi maceraları
• Thebes'e Karşı Yediler: Antik Yunan tragedyalarının temel konularından biri
• Yunanlılar-Amazonlar Savaşı: Mitolojik kadın savaşçılarla yapılan mücadele
• Kentauros ve Lapitlerin Savaşı: Uygarlık ile vahşet arasındaki çatışmanın sembolik anlatımı
• Kalydon Yaban Domuzu Avı: Kahramanlık ve cesaretin gösterisi
• Leukippos'un Öyküsü: Yerel mitolojiden bir anlatı

Bu frizlerdeki üslup, Klasik Dönem Yunan sanatına bir öykünme olmakla birlikte, yerel sanatçıların özgün yorumlarını da yansıtır. Kentteki bazı anıtlar, tüm Likya'nın en erken örnekleri olarak sanat tarihi açısından eşsiz bir değer taşır.

Mimari Doku ve Kutsal Alanlar

Trysa'nın mimari dokusu, savunma ve inanç yapılarının bir araya geldiği karmaşık bir düzenleme sergiler. Kentin kuzey ve batı tarafını çevreleyen surlar, düzensiz taşlardan örülmüş olup MÖ 5. yüzyıla tarihlenir ve bugün hâlâ ayakta duran bölümleriyle kentin korunaklı karakterini vurgular.

Akropolün güneybatı eteğinde, ileri derecede tahrip olmuş bir Dor düzeninde tapınak kalıntısı bulunur. Ele geçen yazıt parçaları, bu tapınakta Zeus Eleutherios ve Helios'a rahip olarak hizmet etmiş bir vatandaşı onurlandırmaktadır. Bu yazıtlar, kentin dini yaşamına dair önemli ipuçları sunar ve özgürlük tanrısı Zeus ile güneş tanrısı Helios'un birlikte tapınım gördüğü nadir örneklerden birini oluşturur.

Kalıntılar arasında Bizans dönemine tarihlendirilen bir şapel de yer alır; bu yapı, kentin Hristiyanlık döneminde de önemini koruduğunu gösterir.

Lahitler ve Sikkelerin Dili

Sur dışında çok sayıda lahit, Trysa'nın nekropol alanını oluşturur. Lahitlerin çoğu sade tasarımlıdır ya da büst ve hayvan başı şeklinde tepeliklere sahiptir. Heroon dışında bulunan Dereimis ve Aiskhylos Lahdi, gotik alınlıklı yapısı ve kapağındaki quadriga (dört atlı savaş arabası) ile cenaze şöleni kabartmalarıyla dikkat çeker. Bu lahit de Viyana'ya götürülen eserler arasındadır ve Likya mezar sanatının incelikli işçiliğini yansıtır.

Kent, üzerinde 'TP' kısaltması bulunan Likya Birlik dönemine ait sikkeleriyle de tanınır. Bu sikkeler, Trysa'nın bölgesel ekonomik ve politik ağlardaki yerini belgeler.

Kültürel Miras Değeri

Trysa, 2009 yılında "Likya Uygarlığı Antik Kentleri" kapsamında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne önerilmiştir. Bu öneri, kentin evrensel kültürel değerinin uluslararası düzeyde tanınmasını sağlamıştır. Heroon ve temenos duvarındaki sanat eserleri, Klasik Dönem ikonografisinin Anadolu'daki yayılımını ve yerel yorumlarını anlamak için vazgeçilmez kaynaklardır.

Bugün Trysa'yı ziyaret edenler, sarp kayalık üzerindeki akropol, sur duvarları ve lahitleri gezerek, Heroon kalıntısının duvarlarını ve tapınak temellerini inceleyerek bu antik kentin atmosferine tanıklık edebilirler. Yaklaşık 18-20 metrekare kapalı alana sahip Heroon'un kutsal alanı, antik dönemin mimari ve sanatsal anlayışını somut biçimde deneyimleme fırsatı sunar.

Sanat Tarihinin Sessiz Tanığı

Trysa Antik Kenti, Likya uygarlığının sanatsal ve mimari birikimini en yoğun biçimde yansıtan yerleşimlerden biridir. Viyana'daki frizlerin orijinal konumlarından uzakta olması, kültürel miras tartışmalarının da odağında yer almasına neden olmuştur. Ancak yerinde kalan mimari kalıntılar, sur duvarları ve lahitler, ziyaretçilere hâlâ güçlü bir tarihsel deneyim sunmaktadır. Antalya'nın Demre ilçesindeki bu sarp tepe, mitolojik anlatıların taşa dönüştüğü, yerel yöneticilerin gücünün ve inançlarının somutlaştığı eşsiz bir açık hava müzesi olarak, sanat ve tarih meraklılarını beklemektedir.