Burdur İncir Han: Burdur'un Selçuklu Dönemi Mimari Şaheseri

Yirmi yıllık sanat tarihçisi deneyimimde, Anadolu'nun her köşesinde karşılaştığım Selçuklu kervansarayları arasında İncir Han'ın özel bir yeri vardır. Burdur'un Bucak ilçesine bağlı İncirdere Köyü yakınlarında yer alan bu mimari şaheser, 13. yüzyıl Anadolu Selçuklu sanatının olgunluk dönemini temsil eden nadir örneklerden biridir.

Tarihi Kimlik ve Kronolojik Konum

İncir Han'ın taç kapısındaki kitabe, yapının tarihlendirilmesinde kesin bir referans noktası sunmaktadır. H. 636 (1238-1239) tarihli bu kitabede, II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in adı dört satırlık ince Selçuk hatlı yazıyla işlenmiştir. Sanat tarihçisi gözüyle değerlendirdiğimde, bu tarih Anadolu Selçuklu Devleti'nin mimari açıdan en verimli dönemlerinden birine denk gelmektedir.

Özellikle dikkat çekici olan nokta, metinlerde ayrıca "Keykubat Bin Keyhusrev (1339-1340)" yaptırımı bilgisinin de yer almasıdır. Bu durum, hanın farklı dönemlerde onarım veya genişletme geçirmiş olabileceğini düşündürmektedir. "Sultan Han" grubu içinde kronolojik olarak beşinci sırada yer alan İncir Han, Batı Anadolu'da Selçuk dönemi inşa programının geç örneklerinden biri olarak sanat tarihi literatüründe önemli bir konuma sahiptir.

Stratejik Konum ve Kervan Yolu Sistemi

İncir Han'ın konumu, Selçuklu döneminin ticaret ağı anlayışını mükemmel şekilde yansıtmaktadır. Antalya-Eğirdir-Konya kervan yolunun dördüncü menzili üzerinde konumlanan han, Antalya'ya yaklaşık 88 km kuzeyde, stratejik bir noktada inşa edilmiştir. Bu güzergâhta sırasıyla Kırkgöz, Evdir, Susuz ve kaybolmuş Ağlasun hanları yer almakta, Susuz Han ile Ağlasun Han arasındaki yaklaşık 36 km'lik mesafe bir günlük yürüyüş mesafesine karşılık gelmektedir.

Kocadağ yamaçlarından kuzeybatıya uzanan yol üzerinde, verimli açık bir vadide konumlanan han, ova tabanına yakın açık alanda inşa edilmiştir. Hanın su ihtiyacını karşılayan gölün günümüzde kurumuş olması, bölgenin zaman içindeki coğrafi değişimini göstermektedir.

Mimari Analiz ve Tipolojik Özellikler

İncir Han, avlulu-kapalı (COC) tip kervansaray planını sergiler. Avlu bölümü tamamen tahrip olmuş durumda bulunurken, kapalı kışlık bölüm büyük ölçüde ayaktadır. Bu durum, yapının korunma durumu hakkında önemli ipuçları vermektedir.

Kapalı bölümün mimari organizasyonu, Selçuklu kervansaray mimarisinin klasik özelliklerini yansıtır. Ortada ana nef, her iki yanda ikişer nef bulunmakta, doğu-batı istikametinde sivri tonozlar yapının strüktürel sistemini oluşturmaktadır. Aydınlatma için fener kubbe izleri tespit edilmesi, yapının iç mekân organizasyonundaki işlevsel çözümleri göstermektedir.

Dış cephede köşe ve cephe payandaları ile kulelerin varlığı, yapının savunma işlevini de göz önünde bulundurarak tasarlandığını ortaya koymaktadır. Yağmur suyu taşırımları, yapının iklimsel koşullara karşı alınan teknik önlemleri yansıtmaktadır.

Sanat Eserleri ve İkonografik Analiz

İncir Han'ın taç kapısı, Selçuklu taş işçiliğinin en güzel örneklerinden birini sunar. Geometrik-bitkisel bordürler, akantus yapraklı başlıklar, rozet-rumi-lotus kompozisyonları, dönemin dekoratif sanat anlayışını mükemmel şekilde yansıtmaktadır. Özellikle mukarnas başlığının bulunmaması ve istiridye kabuğu formlu nişin tercih edilmesi, yapının yerel mimari geleneklerle olan bağlantısını göstermektedir.

İkonografik açıdan en dikkat çekici unsur, taç kapıda yer alan karşılıklı aslan kabartmaları üzerindeki insan yüzlü güneş (şir-i hurşid) armasıdır. Bu sembolik kompozisyon, Selçuklu sanatında güç ve iktidarı temsil eden klasik bir motiftir ve sultanın otoritesini simgelemektedir.

Yapı Malzemesi ve Teknik Özellikler

İncir Han'ın yapı malzemesi analizi, dönemin inşaat tekniklerini anlamamızda önemli veriler sunmaktadır. Düz ve kaba yonu taş, moloz taş kullanımının yanı sıra, yakındaki antik kent Cremna'dan devşirme malzeme (spolia) kullanılması, Selçuklu mimarlarının pragmatik yaklaşımını göstermektedir.

Duvar gövdelerinde çift cidar arasında küçük taş ve harç dolgusu tekniği, yapının dayanıklılığını artıran bir yöntemdir. Kemer ve payelerde düzgün yüzeyli taş blokların tercih edilmesi ise, yapının estetik kaygılarını yansıtmaktadır.

Arkeolojik Çalışmalar ve Bulgular

1992'den itibaren başlayan kazı çalışmaları, İncir Han'ın tarihsel katmanlarını aydınlatmada önemli rol oynamıştır. 1993 ve 2000 yıllarında Burdur Müzesi sorumluluğunda Prof. Dr. Rahmi Hüseyin Ünal başkanlığında yürütülen çalışmalar, avlu ve kapalı bölümde önemli bulgular ortaya çıkarmıştır.

13.-19. yüzyıl sikkeleri, yükleme sekileri ve havuz tabanının tespit edilmesi, hanın uzun süre aktif olarak kullanıldığını göstermektedir. Bu bulgular, yapının sadece Selçuklu döneminde değil, Osmanlı döneminde de işlevini sürdürdüğünü ortaya koymaktadır.

Kültürel Miras Değeri ve Koruma Durumu

İncir Han, 10.07.1982 tarih ve A-3741 sayılı kararla "Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlığı" olarak tescillenmiştir. Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'nde bulunan yapı, restorasyona hazır durumdadır ve turizm işlevi planlanmaktadır.

Sanat tarihçisi perspektifimden değerlendirdiğimde, İncir Han'ın plan ve portal bezemesiyle seçkin bir "Sultan Han" örneği olduğunu söyleyebilirim. Anadolu Selçuklu mimarisinin olgunluk dönemini temsil eden bu yapı, gelecek nesillere aktarılması gereken önemli bir kültürel miras değeridir.