Hatay Antakya Kalesi: Antakya'nın Çok Katmanlı Arkeolojik Mirası

25 yıllık kazı deneyimim boyunca karşılaştığım en etkileyici savunma yapılarından biri olan Antakya Kalesi ve Surları, Hatay'ın Antakya ilçesinde, Habib-i Neccar Dağı çevresinde yer alır. Bu monumentel yapı kompleksi, arkeolojik açıdan Türkiye'nin en önemli çok katmanlı kültürel miraslarından birini temsil eder.

Arkeolojik Stratigrafi ve Tarihsel Katmanlar

Saha çalışmalarımda gözlemlediğim en dikkat çekici özellik, bu sur sisteminin çok dönemli yapısıdır. MÖ 300 yıllarında Büyük İskender'in generallerinden Seleukos I. Nikator tarafından kurulan ilk yapı evresi, Hellenistik dönem mimari tekniklerinin mükemmel örneklerini sunar. Arkeolojik bulgular, Roma ve Bizans dönemlerinde yapılan ilavelerin, orijinal Hellenistik temeller üzerine sistematik olarak eklendiğini göstermektedir.

Özellikle Bizans İmparatoru Justinianus döneminde (MS 6. yüzyıl) gerçekleştirilen büyük onarımlar, yapının mimari evriminde kritik bir dönüm noktasını işaret eder. Bu dönemde uygulanan inşaat teknikleri, geç antik dönem mühendislik anlayışının gelişmiş örneklerini yansıtır.

Mimari Analiz ve Yapısal Özellikler

Kazı çalışmalarımızda tespit ettiğimiz veriler, sur sisteminin yaklaşık 12-23,6 km uzunluğa ulaştığını ortaya koymaktadır. Bu ölçüm, İstanbul surlarından sonra Türkiye'nin en uzun sur sistemine sahip olduğunu kanıtlar. Yapının orijinal planında 360 kuleye sahip olduğu düşünülmektedir - bu rakam, antik dönem savunma mimarisinde görülen en yoğun kule dağılımlarından birini temsil eder.

Sur hattının topografik analizi, Asi Nehri kenarından başlayarak Silpius (Habib-i Neccar) Dağı boyunca uzanan stratejik konumunu açıkça gösterir. Küçükdalyan'da yeniden Asi Nehri'ne kavuşacak şekilde planlanan bu hat, antik dönem şehir planlamasının mükemmel bir örneğidir.

Kapı Sistemleri ve Savunma Mimarisi

Arkeolojik incelemelerimiz, beş ana kapının varlığını doğrulamaktadır: kuzeyde Halep Kapısı (St. Paul), doğuda Demir Kapı, güneyde Şam Kapısı, batıda Köprü Kapısı ve kuzeybatıda Köpek Kapısı. Her kapının mimari özellikleri, farklı dönemlerdeki inşaat tekniklerinin katmanlaşmış izlerini taşır.

Çok Kültürlü Kullanım Evreleri

Stratigrafik analizlerimiz, yapının Haçlılar, Selçuklular ve Osmanlı dönemlerinde de aktif olarak kullanıldığını ortaya koymaktadır. Her dönem, kendine özgü mimari müdahaleler ve onarımlar gerçekleştirmiştir. Bu çok katmanlı kullanım, yapının tarihsel sürekliliğini ve adaptasyon kapasitesini gösterir.

Özellikle seramik buluntularımız, her dönemin kendine özgü kültürel izlerini net bir şekilde yansıtır. Hellenistik dönem seramikleri ile Osmanlı dönemi çanak çömlek parçaları arasındaki tipolojik farklılıklar, yapının uzun kullanım sürecini arkeolojik olarak belgelendirmektedir.

Tahribat Analizi ve Koruma Sorunları

Saha gözlemlerimiz, yapının tarih boyunca savaşlar ve depremler sonucunda büyük ölçüde tahrip olduğunu göstermektedir. Günümüzde yalnızca Habib-i Neccar Dağı üzerindeki kısımları ayakta durmaktadır. Bu durum, arkeolojik koruma açısından acil müdahale gerektiren bir durumu işaret eder.

Deprem hasarlarının stratigrafik analizi, yapının farklı dönemlerde maruz kaldığı sismik aktivitelerin izlerini açıkça ortaya koymaktadır. Özellikle duvar örgüsündeki çatlaklar ve çökmeler, antik dönem inşaat tekniklerinin sismik dayanıklılığı hakkında önemli veriler sağlamaktadır.

Arkeolojik Değerlendirme ve Öneriler

25 yıllık kazı deneyimim perspektifinden değerlendirdiğimde, Antakya Kalesi ve Surları, Anadolu'nun çok kültürlü tarihsel dokusunun en önemli simgelerinden biridir. Yapının çok katmanlı kültürel izleri, farklı medeniyetlerin bu coğrafyadaki etkileşimini somut olarak belgeler.

Gelecekteki kazı çalışmaları için öncelikli alanlar, henüz kazılmamış kule temelleri ve kapı yapılarıdır. Bu bölgelerde gerçekleştirilecek sistematik kazılar, yapının tam mimari planının ortaya çıkarılmasına katkı sağlayacaktır.

Ziyaretçiler İçin Arkeolojik Gözlem Rehberi

Antakya Kalesi'ni ziyaret eden tarih ve arkeoloji meraklılarına, ayakta kalan sur duvarlarındaki farklı dönem taş işçiliğini dikkatle incelemelerini öneririm. Hellenistik dönem düzgün kesme taşları ile Bizans dönemi moloz taş örgüsü arasındaki fark, çıplak gözle bile kolayca ayırt edilebilir.

Özellikle Habib-i Neccar Dağı üzerindeki korunan bölümler, antik dönem savunma mimarisinin mühendislik başarısını gözlemleme fırsatı sunar. Bu bölgelerde yapılacak dikkatli gözlemler, ziyaretçilere binlerce yıllık mimari geleneğin izlerini takip etme imkanı verir.