Hatay Habib-i Neccar Camii: Antakya'nın Bin Yıllık Mimari Hazinesi

Yirmi yıllık sanat tarihçisi deneyimim boyunca Anadolu'nun pek çok önemli yapısını inceleme fırsatı buldum, ancak Hatay'ın Kurtuluş Caddesi'nde yer alan Habib-i Neccar Camii, mimari katmanlaşması ve kültürel önemiyle her zaman özel bir yere sahip olmuştur. Bu eşsiz yapı, Türkiye sınırlarında inşa edilen ilk cami olma özelliğiyle sanat tarihi açısından benzersiz bir konuma sahiptir.

Çok Katmanlı Mimari Tarih

Sanat tarihçisi gözüyle baktığımızda, Habib-i Neccar Camii'nin en dikkat çekici özelliği, farklı medeniyetlerin mimari izlerini bünyesinde barındırmasıdır. Yapının temelleri Roma dönemine ait bir pagan tapınağı üzerine atılmıştır - bu durum Anadolu mimarisinde sıkça karşılaştığımız bir uygulamadır. 7. yüzyılda Müslüman Arapların Antakya'yı fethi sonrasında inşa edilen cami, böylece antik dönemden İslami döneme geçişin somut bir tanığı haline gelmiştir.

11. yüzyılda Memlüklüler döneminde yapının yeniden inşa edilmesi, mimari tarihimizde önemli bir dönüm noktasını işaret eder. Bu dönem, İslam mimarisinin Anadolu'da köklü değişimler geçirdiği bir evredir. 1526'da Osmanlı yönetimine giren yapı, 17. yüzyılda eklenen barok üsluptaki minaresiyle dönemin mimari anlayışını yansıtan önemli bir örnek sunar.

Mimari Özelliklerin Sanat Tarihi Analizi

Yapının mimari kompozisyonu, İslam mimarisi geleneğinin karakteristik özelliklerini taşır. Doğudaki taç kapıdan girilen avlu, yamuk planlı düzenlemeyle medrese hücrelerince çevrelenmiştir. Bu düzenleme, Osmanlı külliye mimarisinin tipik örneklerinden biridir ve eğitim-ibadet fonksiyonlarının bir arada planlandığını gösterir.

Mihrap önü kubbeli, dikdörtgen planlı cami yapısı, Anadolu cami mimarisinin erken dönem özelliklerini yansıtır. Bu plan tipi, özellikle Selçuklu ve erken Osmanlı dönemlerinde yaygın olarak kullanılmıştır. 19. yüzyılda yapılan onikigen planlı şadırvan, dönemin geometrik tasarım anlayışını sergileyen önemli bir detaydır.

Minaresin kare kaideli, poligonal gövdeli ve ahşap şerefeli yapısı, Osmanlı minare mimarisinin bölgesel varyasyonlarını gösterir. Ahşap şerefe kullanımı, özellikle Anadolu'nun deprem kuşağında yer alan yapılarda tercih edilen bir uygulamadır.

Yapı Malzemesi ve Teknik Özellikler

Kesme taş duvar örgüsü, yapının sağlamlığını ve kalıcılığını sağlayan temel unsurdur. Bu teknik, Anadolu'da yüzyıllardır kullanılan geleneksel yapım yöntemlerinden biridir. Ahşap şerefe ve çatı detayları, malzeme çeşitliliğinin mimari estetiğe katkısını gösterir. Şadırvanın sac kaplamalı örtüsü ise 19. yüzyıl restorasyon anlayışının bir yansımasıdır.

Kültürlerarası Diyalogun Mimari Sembolü

Sanat tarihçisi perspektifimden en etkileyici bulduğum özellik, yapının hem Müslümanlar hem de Hristiyanlar tarafından ziyaret edilen ortak bir dini mekân olmasıdır. Bu durum, Anadolu'nun kültürel mozaiğinin mimari bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Avluda yer alan "İsneyn Türbesi" (Çifte Türbe) içindeki Barnabas ve Pavlos'a ait kabul edilen mezarlar, bu kültürlerarası diyalogun somut kanıtlarıdır.

Deprem ve Restorasyon Tarihi

1853 depreminde yıkılan yapının 1863-1864 yıllarında yeniden inşa edilmesi, 19. yüzyıl restorasyon anlayışının önemli bir örneğidir. 2011'de gerçekleştirilen restorasyon çalışmaları, modern koruma ilkelerinin uygulandığı kapsamlı bir müdahaleyi temsil eder.

Ne yazık ki, 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depremlerinde yapının büyük oranda yıkılması, kültürel mirasımız açısından telafisi güç bir kayıptır. Bu durum, tarihi yapıların deprem riskine karşı korunmasının ne kadar kritik olduğunu bir kez daha gözler önüne sermiştir.

İkonografik ve Sembolik Değer

Habib-i Neccar'ın Hz. İsa'nın havarilerine ilk iman eden Antakyalı marangoz olduğu rivayeti, yapının ikonografik değerini artıran önemli bir unsurdur. Kur'an-ı Kerim'de Yasin Suresi'nde anlatılan kıssayla bağlantısı, yapıyı sadece mimari bir eser olmaktan çıkarıp kutsal bir mekân haline getirmiştir.

Habib-i Neccar Camii, Antakya'nın dini, kültürel ve mimari tarihinde benzersiz bir konuma sahiptir. Sanat tarihçisi olarak, bu yapının farklı medeniyetlerin mimari birikimini harmanlayan eşsiz karakterini ve kültürlerarası diyalogun sembolü olma özelliğini özellikle vurgulamak isterim. Yapının geçirdiği tarihsel süreç, Anadolu mimarisinin dinamik yapısını ve sürekli dönüşümünü gözler önüne seren değerli bir örnektir.