Hatay Payas Kalesi: Payas'ın Çok Katmanlı Arkeolojik Mirası

Yirmi beş yıllık kazı deneyimim boyunca karşılaştığım en ilginç örneklerden biri olan Payas Kalesi, Hatay'ın Payas ilçesinde yer alan çok katmanlı bir arkeolojik yapıdır. Bir arkeolog gözüyle bakıldığında, bu kale sadece mimari bir yapı değil, aynı zamanda farklı medeniyetlerin izlerini taşıyan canlı bir tarih belgesidir.

Stratigrafik Konum ve Arkeolojik Değerlendirme

Payas Kalesi'nin konumsal analizi, arkeolojik açıdan son derece önemli veriler sunar. Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi'nin batısında, kıyıdan 700 metre uzaklıkta konumlandırılan bu yapı, stratejik yerleşim planlamasının mükemmel bir örneğidir. Saha çalışmalarımda gözlemlediğim en dikkat çekici unsur, kalenin etrafını çevreleyen savunma hendekleridir. Bu hendekler, sadece askeri bir işlev görmekle kalmayıp, arkeolojik katmanların korunmasında da kritik rol oynamıştır.

Külliyenin doğusundaki kervansaray ile simetrik konumda yer alması, dönemin şehir planlaması anlayışını gösteren önemli bir bulgudur. Bu simetrik düzenleme, Mimar Sinan'ın külliye planını kaleyi de hesaba katarak tasarladığı tezini destekleyen arkeolojik kanıtlar sunar.

Mimari Stratigrafi ve Yapısal Analiz

Sekiz kuleli yapısıyla Payas Kalesi, klasik Ortaçağ kale mimarisinin tipik özelliklerini sergiler. Arkeolojik incelememde, ortasındaki avlu etrafında düzenlenen mekânsal organizasyonun, işlevsel kullanım alanlarını net bir şekilde ayırdığını tespit ettim. Alt kattaki depo ve koğuşlar, günlük yaşam buluntularının yoğunlaştığı alanlar olarak karşımıza çıkarken, üst kattaki kule ve burçlar savunma işlevini üstlenmiştir.

Avlu ortasındaki mescit ve kışla yapısı, kalenin sadece askeri değil, aynı zamanda sosyal ve dini bir merkez olduğunu gösteren arkeolojik delillerdir. Bu merkezi konumlandırma, Osmanlı dönemindeki kale organizasyonunun karakteristik bir özelliğidir.

Çok Dönemli Yapı Evrimi: Arkeolojik Katmanlar

Payas Kalesi'nin en fascinant yönü, çok dönemli yapı evrimini sergileyen arkeolojik katmanlarıdır. Haçlı Seferleri döneminde Cenevizliler tarafından inşa edilen orijinal yapı, Tapınak Şövalyeleri tarafından kullanılmıştır. Bu erken dönem kalıntıları, Avrupa kale mimarisinin Doğu Akdeniz'deki adaptasyonunu gösteren değerli örneklerdir.

Osmanlı hâkimiyetine geçtiğinde kalenin harap durumda olması, arkeolojik açıdan önemli bir veridir. Osmanlıların planına sadık kalarak yeniden inşa etmesi, orijinal temel sistemlerinin ve duvar izlerinin korunmasını sağlamıştır. Bu durum, bugün yapılan arkeolojik çalışmalarda her iki dönemin mimari özelliklerini karşılaştırma imkânı verir.

İşlevsel Dönüşüm ve Arkeolojik Bulgular

Kıbrıs'ın fethi sonrası Payas Kalesi'nin Osmanlı için önemli bir üs haline gelmesi, buluntu repertuarında belirgin değişikliklere yol açmıştır. Sürre Alaylarını, ticaret kervanlarını ve Payas Limanı'nı koruyan karakol işlevi, kalenin stratejik önemini arttırmış ve çeşitli kültürel materyallerin birikimini sağlamıştır.

Namık Kemal'in Kıbrıs sürgününe gönderilmeden önce burada tutulması, kalenin hapishane işlevi gördüğü dönemlerin arkeolojik izlerini takip etmemize yardımcı olur. Cumhuriyet'in ilk yıllarında karakol ve hapishane olarak kullanımı, modern dönem buluntularının da katmanlarda yer almasına neden olmuştur.

Kültürel Katmanların Arkeolojik Değeri

Payas'ın en dikkat çekici sanat yapılarından biri olan bu kale, hem Haçlı hem Osmanlı döneminden izler taşıması açısından benzersizdir. Arkeolojik kazılarda ortaya çıkan seramik parçaları, metal objeler ve yapı malzemeleri, iki farklı kültürel geleneğin sentezini gösteren önemli bulgulardır.

Mimar Sinan'ın külliye planını kaleyi de hesaba katarak tasarladığı kabul edilen bu kompleks, Osmanlı şehir planlamasının arkeolojik açıdan incelenmesi gereken önemli bir örneğidir. Bu entegre planlama yaklaşımı, dönemin mimari anlayışını ve sosyal organizasyonunu anlamamıza katkı sağlar.

Arkeolojik Araştırma Potansiyeli

Payas Kalesi, gelecekteki arkeolojik çalışmalar için büyük bir potansiyel barındırır. Çok katmanlı yapısı, sistematik kazılar yoluyla Haçlı-Osmanlı geçiş döneminin daha detaylı anlaşılmasına olanak sağlayabilir. Özellikle savunma hendeklerinin arkeolojik açıdan incelenmesi, kalenin savunma sistemleri ve çevresel etkileşimi hakkında değerli bilgiler verebilir.

Seramik analizleri ve epigrafik çalışmalar, ticaret ağları ve kültürel etkileşimlerin izlenmesinde kritik rol oynayacaktır. Bu tür interdisipliner yaklaşımlar, Payas Kalesi'nin sadece yerel değil, bölgesel ve uluslararası bağlamdaki önemini ortaya koyacaktır.

Sonuç olarak, Payas Kalesi arkeolojik açıdan incelenmeyi bekleyen, çok değerli bir kültürel miras örneğidir. Çok dönemli yapı evrimi ve stratejik konumu, bu yapıyı Doğu Akdeniz arkeolojisinin önemli bir parçası haline getirmektedir.