Isparta Alaaddin Camii: Uluborlu'nun Selçuklu Mimarisinin İncisi

Sanat tarihçisi olarak yıllarımı Anadolu'nun tarihi yapılarını inceleyerek geçirdiğim süreçte, Isparta'nın Uluborlu ilçesinde yer alan Alaaddin Camii, Türkiye Selçukluları döneminin mimari dehası ve kadın baniliğinin en etkileyici örneklerinden biri olarak karşıma çıktı. Bu yapı, sadece mimari özellikleriyle değil, aynı zamanda sekiz asırlık tarihsel serüveniyle de sanat tarihi açısından büyüleyici bir inceleme konusu sunuyor.

Selçuklu Mimarisinin Kadın Baniliği

1231 yılında Sultan Alaaddin Keykubat döneminde, Tuğrul Şah'ın kızı Melike Adile tarafından yaptırılan bu cami, Selçuklu sanatında kadın baniliğinin gücünü gözler önüne seriyor. Sanat tarihçisi perspektifimden bakıldığında, bu dönemde kadın banilerin mimari eserlere yaptığı katkılar, toplumsal statüleri ve sanatsal zevkleri hakkında değerli ipuçları sunuyor. Melike Adile'nin bu yapıyı inşa ettirmesi, 13. yüzyıl Selçuklu toplumunda kadının sosyal konumunu ve sanat patronajındaki rolünü anlamamız açısından kritik öneme sahip.

Mimari Kompozisyon ve Mekânsal Kurgu

Alaaddin Camii'nin mimari kompozisyonu, Selçuklu cami mimarisinin karakteristik özelliklerini yansıtıyor. Yapının kuzey, doğu ve batıya açılan üç kapısı, mekânsal geçişliliği ve işlevsel çeşitliliği sağlayan bir tasarım anlayışını ortaya koyuyor. Bu üç kapılı sistem, hem ibadet eden cemaatin farklı yönlerden yapıya erişimini kolaylaştırıyor hem de mimari kompozisyonda dinamik bir ritim yaratıyor.

Yapının dört sütun üzerine oturtulmuş kubbeleri, Selçuklu mimarisinin mekân örtme sistemlerindeki ustalığını sergiliyor. Kaynaklarda kubbelerin sayısı konusunda iki veya on bir kubbeli olduğuna dair farklı bilgiler bulunması, yapının tarihsel süreç içerisinde geçirdiği değişimleri ve onarımları işaret ediyor. Bu durum, sanat tarihçileri olarak bizlerin karşılaştığı en yaygın sorunlardan biri olan kaynak çeşitliliği ve dönemsel değişimlerin belgelenmesi meselesini gündeme getiriyor.

Malzeme Kullanımı ve Yapım Tekniği

Caminin yapım malzemelerini incelediğimizde, Selçuklu döneminin karakteristik malzeme tercihlerini gözlemliyoruz. Tek şerefeli tuğladan yapılmış minare, dönemin tuğla işçiliğinin kalitesini yansıtıyor. Tuğla, Selçuklu mimarisinde hem yapısal hem de dekoratif amaçlarla kullanılan bir malzeme olarak, bu yapıda da işlevsellik ve estetik kaygıların bir arada değerlendirildiğini gösteriyor.

Yapının ana gövdesinde taş ve sıva kullanımı, dönemin karma yapım tekniklerini örnekliyor. Özellikle onarımlar sırasında sıvaların temizlenerek Selçuklu dönemi orijinal halinin ortaya çıkarılması, restorasyon çalışmalarının bilimsel yaklaşımla yürütüldüğünü ve özgün mimari karakterin korunmaya çalışıldığını gösteriyor.

Fenestrasyon ve Işık Oyunu

Caminin 25-35 arasında değişen sayıda penceresi, Selçuklu mimarisinde fenestrasyon anlayışının bir yansıması. Bu pencere düzeni, iç mekânda doğal ışığın kontrolü ve atmosferik etki yaratma konusundaki mimari bilinç düzeyini ortaya koyuyor. Pencere sayısındaki belirsizlik, yapının tarihsel süreç içerisinde geçirdiği müdahaleleri ve onarımları işaret ediyor.

Tarihsel Süreç ve Restorasyon Serüveni

Alaaddin Camii'nin sekiz asırlık tarihsel serüveni, Anadolu'daki tarihi yapıların karşılaştığı tipik sorunları ve çözüm arayışlarını örnekliyor. 1281 yılında Bedrettin Ömer bin Emirülhaç tarafından Gıyaseddin Mesud II döneminde yapılan ilk tamir, yapının erken dönemde bile bakım gerektirdiğini gösteriyor.

1652 yılında Vahap Kadı tarafından gerçekleştirilen ikinci tamir, Osmanlı döneminde Selçuklu eserlerine gösterilen saygı ve koruma bilincini yansıtıyor. 1909 yılında geçirdiği yangın ve ardından 1927-1929 yıllarında yapılan onarımlar, Cumhuriyet döneminin kültürel miras koruma anlayışının ilk örneklerini sunuyor.

1932 yılında Hacı Nuri Altıntabak tarafından sıva, boya ve yazıların yenilenmesi, yerel halkın yapıya sahip çıkma iradesini gösteriyor. 2004 yılında minaresine yıldırım düşmesi ve 2006 yılında Antalya Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan onarım ise, modern koruma yaklaşımlarının uygulandığını ortaya koyuyor.

Epigrafik Değer ve Kitabeler

Yapı üzerinde bulunan iki kitabe - biri minarede, diğeri giriş kapısı üzerinde - Selçuklu dönemi epigrafik sanatının örnekleri olarak büyük değer taşıyor. Kırık kitabelerin Uluborlu Müzesi'nde korunması, bilimsel araştırma ve koruma açısından doğru bir yaklaşım. Bu kitabeler, yapının tarihlendirilmesi, banisi ve dönemsel özelliklerinin anlaşılması açısından birincil kaynak niteliği taşıyor.

Günümüzdeki Durumu ve Kültürel Süreklilik

Alaaddin Camii'nin günümüzde hala ibadete açık olması, yapının yaşayan bir kültürel miras örneği olduğunu gösteriyor. Bu durum, tarihi yapıların korunmasında işlevsel sürekliliğin önemini vurguluyor. Türkiye Selçukluları dönemine ait Uluborlu'nun en önemli yapılarından biri olarak, yerel kimlik ve kültürel belleğin korunmasında kritik rol oynuyor.

Sanat tarihçisi gözüyle değerlendirdiğimde, Alaaddin Camii sadece bir ibadet mekânı değil, aynı zamanda Selçuklu mimarisinin, kadın baniliğinin ve Anadolu'nun kültürel zenginliğinin somut bir kanıtı olarak karşımızda duruyor. Bu yapı, geçmişle günümüz arasında kurduğu köprüyle, kültürel mirasımızın yaşayan bir parçası olmaya devam ediyor.