Isparta Aya Yorgi Kilisesi: Isparta'nın 19. Yüzyıl Rum Cemaati Tarihsel Mirası

Isparta Merkez'in Doğancı Mahallesi'nde yer alan Aya Yorgi Kilisesi (İshotya Kilisesi), 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'nun modernleşme sürecinde gayrimüslim cemaatlerin sosyal ve kültürel varlığını belgeleyen önemli bir tarihsel yapıdır. 1857-1860 yılları arasında inşa edilen bu kilise, Osmanlı toplumsal yapısının çok etnili karakterini ve dönemin dini mimari anlayışını yansıtan kritik bir kaynak niteliğindedir.

İnşa Dönemi ve Tarihsel Bağlam

Kilisenin 1857-1860 yılları arasındaki inşa süreci, Osmanlı İmparatorluğu'nun 19. yüzyıl ortalarındaki siyasi ve sosyal atmosferini anlamak açısından son derece önemlidir. Bu dönem, imparatorluğun modernleşme çabalarının yoğunlaştığı ve gayrimüslim cemaatlerin toplumsal konumlarında değişimlerin yaşandığı kritik bir zaman dilimidir. Isparta Rum cemaatinin böylesine anıtsal bir dini yapı inşa edebilmesi, yerel toplumsal dinamiklerin ve ekonomik koşulların elverişli olduğunu göstermektedir.

Kilisenin orijinal kitabesinin bugün Isparta Müzesi'nde korunması, bu yapının tarihsel değerinin erken dönemde fark edildiğini ve belgeleme çabalarının başlatıldığını ortaya koymaktedir. Bu durum, yerel tarih yazımı açısından önemli bir kaynak koruması örneği teşkil etmektedir.

1922-1923 Nüfus Mübadelesi ve İşlev Değişimi

Aya Yorgi Kilisesi'nin tarihsel serüveninde en dramatik kırılma noktası, 1922-1923 Türk-Yunan nüfus mübadelesi sürecidir. Bu zorunlu göç hareketi, kilisenin orijinal cemaatini kaybetmesine ve işlevsel dönüşüm geçirmesine neden olmuştur. Mübadele sonrası yapının askeri depo olarak kullanılması, Cumhuriyet döneminin pragmatik yaklaşımını ve mevcut yapıların yeniden işlevlendirilmesi politikasını yansıtmaktedir.

Bu dönüşüm süreci, sadece fiziksel bir değişim değil, aynı zamanda Isparta'nın demografik ve kültürel yapısındaki köklü değişimin somut bir göstergesidir. Rum cemaatinin yokluğu, kilisenin dini işlevini yitirmesine ve seküler bir kullanım alanına dönüşmesine yol açmıştır.

Mimari Özellikler ve Dönemsel Analiz

Kilisenin üç nefli bazilikal planı ve doğu-batı yönündeki dikdörtgen düzenlemesi, 19. yüzyıl Ortodoks kilise mimarisinin klasik özelliklerini taşımaktadır. Çapraz tonoz örtülü yapının narteksli tasarımı ve batı cephesindeki çift katlı çan kulesi, dönemin Rum cemaat kiliselerinin standart mimari anlayışını yansıtmaktadır.

Apsisin içte yarım daire, dışta köşeli planı ve naosun sütunlarla ayrılması, Bizans geleneğinin 19. yüzyıldaki devamını göstermektedir. Bu mimari tercihler, Rum cemaatinin geleneksel dini mimari anlayışını koruma iradesini ortaya koymaktadır.

Yapı Malzemesi ve Sanat Eserleri

Düzgün kesme taş kullanımı, yapının kalıcılık hedefiyle inşa edildiğini ve cemaat tarafından önemli bir yatırım olarak görüldüğünü göstermektedir. Alçı sıva ve kalem işi süslemeler, dönemin dekoratif sanat anlayışını yansıtırken, siyah-beyaz çakıl taşı mozaik döşeme, yerel malzeme kullanımının örneklerini sunmaktadır.

Korint üslubundaki alçı kaplama sütun başlıkları, klasik antik geleneğin 19. yüzyıl Ortodoks mimarisindeki etkisini göstermektedir. Bema tabanındaki siyah-beyaz çakıl taşı mozaikler, liturgik alanın özel vurgulanması amacını taşımaktadır. Duvarlardaki barok ve neoklasik üslupta bitkisel ve geometrik kalem işi süslemeler, dönemin Avrupa sanat akımlarının yerel uygulamalarını örneklemektedir.

Kültürel Miras ve Tarihsel Değer

Aya Yorgi Kilisesi, Isparta Rum cemaatinin 19. yüzyıldaki dini ve kültürel varlığının en önemli simgesi olarak tarihsel kayıt değeri taşımaktadır. 1975 yılında tescillenmesi, Cumhuriyet döneminde kültürel mirasın korunmasına yönelik bilinçlenmenin bir göstergesidir.

Mübadelenin ardından işlevini yitiren yapının günümüzde Gül Müzesi'ne dönüştürülmesi önerisi, tarihsel yapıların çağdaş kullanım alanlarına adaptasyonu konusundaki yaklaşımları yansıtmaktadır. Bu öneri, hem yapının korunması hem de kentin turizm potansiyeline katkı sağlanması hedeflerini birleştirmektedir.

Çok Kültürlü Tarih ve Evrensel Değer

Kilise, Isparta'nın çok kültürlü tarihini belgeleyen evrensel kültür mirası niteliği taşımaktadır. Bu özellik, sadece yerel tarih açısından değil, Osmanlı İmparatorluğu'nun çok etnili toplumsal yapısının anlaşılması açısından da kritik önem arz etmektedir.

Yapının bugünkü durumu, nüfus mübadelelerinin toplumsal hafıza üzerindeki etkilerini ve kültürel mirasın korunmasının zorluklarını gözler önüne sermektedir. Aynı zamanda, farklı dönemlerde farklı işlevler üstlenen yapılar aracılığıyla tarihsel sürekliliğin nasıl sağlandığını da örneklemektedir.

Sonuç olarak, Aya Yorgi Kilisesi, 19. yüzyıl Osmanlı toplumsal yapısından Cumhuriyet dönemine uzanan tarihsel sürecin somut bir tanığı olarak, Isparta'nın çok katmanlı tarihsel kimliğinin anlaşılmasında vazgeçilmez bir kaynak niteliğindedir.