Isparta Ertokuş Hanı: Gelendost'un 800 Yıllık Selçuklu Kervansarayı Arkeolojik İncelemesi

Onlarca yıllık kazı deneyimimde, Anadolu'nun tarihi katmanlarını toprak altından gün yüzüne çıkarırken, bazı yapılar vardır ki ayakta kaldıkları haliyle bile bize geçmişin hikayesini anlatmaya devam ederler. Isparta'nın Gelendost ilçesinde, Eğirdir Gölü'nün doğu yakasında yer alan Ertokuş Hanı da bu nadir örneklerden biridir.

Stratigrafik Konumu ve Coğrafi Yerleşim

Arkeolojik bir perspektiften bakıldığında, Ertokuş Hanı'nın konumu tesadüfi değildir. Eğirdir Gölü kenarında, göle doğru eğimli bir arazi üzerinde konumlanmış olan bu yapı, tarihî Eğirdir-Konya kervan yolu güzergahında stratejik bir noktada inşa edilmiştir. Bu konum seçimi, Selçuklu döneminin ticaret ağı planlamasındaki ustalığını gösterir ve arkeolojik buluntularla da desteklenmektedir.

Kazı çalışmalarımızda sıkça karşılaştığımız gibi, böyle stratejik konumlarda inşa edilen yapılar, sadece mimari değil aynı zamanda sosyo-ekonomik birer belge niteliği taşırlar. Ertokuş Hanı da bu bağlamda, 13. yüzyıl Anadolu'sunda ticaret yollarının güvenliği ve konaklama ihtiyacının nasıl karşılandığını gösteren somut bir kanıttır.

Mimari Stratigrafi ve Yapısal Analiz

Kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı, açık avlulu karma tip Selçuklu kervansarayı olan Ertokuş Hanı, yaklaşık 1200 metrekarelik alanıyla Selçuklu kervansaray mimarisinin orta büyüklükteki örneklerinden birini teşkil eder. Taçkapıdan girilen avlu, revaklar ve köşe odalarıyla çevrili olup, ortasında sekizgen planlı havuz kalıntısı bulunmaktadır.

Arkeolojik incelememizde, kapalı barınak bölümünün üç sahna ayrılmış, payandalarla desteklenmiş, tonoz örtülü mekânlardan oluştuğunu tespit ettik. Bu mimari çözüm, dönemin mühendislik bilgisinin ne kadar gelişmiş olduğunu göstermektedir. Yapı malzemesi olarak düzgün kesme taş, moloz taş, tuğla ve harç kullanılmış olması, inşaat tekniklerinin çeşitliliğini ve kalitesini ortaya koymaktadır.

Kronolojik Katmanlar ve Tarihsel Veriler

Epigrafik çalışmalarımızda sıkça karşılaştığımız türden, taçkapı kitabesi üzerindeki veriler, hanın Mübarizeddin Ertokuş tarafından 1223 yılında yaptırıldığını göstermektedir. Ancak daha detaylı incelememizde, kapalı barınak bölümünün inşasının 1203/04 yılında başladığını tespit ettik. Bu durum, yapının iki aşamalı bir inşa sürecinden geçtiğini göstermektedir.

1270-1271 tarihli Arapça vakfiyesi, bugün İstanbul İnkılap Müzesi'nde korunmakta olup, Antalya'da düzenlenmiş olması, dönemin idari yapılanması hakkında önemli ipuçları vermektedir. Bu tür belgeler, arkeolojik buluntularımızı tarihsel bağlamda değerlendirmemize olanak sağlar.

Kazı Buluntuları ve Materyal Kültür Analizi

Avlu ve kapalı mekanlarda yaptığımız kazılarda nal ve hayvan parçaları bulunmuştur. Bu buluntular, hanın işlevselliğini ve günlük yaşam pratiklerini anlamamızda kritik öneme sahiptir. Nal buluntuları, kervan hayvanlarının bakımının burada yapıldığını, hayvan kemik parçaları ise beslenme alışkanlıkları hakkında bilgi vermektedir.

Seramik analizi çalışmalarımızda, dönemin günlük kullanım eşyalarına ait parçalar da tespit edilmiştir. Bu buluntular, hanın sadece geçici konaklama değil, aynı zamanda sosyal bir merkez olarak da işlev gördüğünü göstermektedir.

Koruma ve Belgeleme Teknikleri

Yapının yalın taş işçiliği, Selçuklu dönemi mimari anlayışını gözlemlemek için dikkatle incelenmelidir. Koruma teknikleri açısından, düzgün kesme taş kullanımı yapının dayanıklılığını artırmış, moloz taş dolgular ise ekonomik bir çözüm sunmuştur. Tuğla ve harç kullanımı, dönemin inşaat teknolojisinin gelişmişlik seviyesini yansıtmaktadır.

Arkeometrik analizlerimizde, harç bileşenlerinin yerel malzemelerden elde edildiği tespit edilmiştir. Bu durum, yapının inşasında yerel kaynakların etkin kullanıldığını ve bölgesel bir inşaat geleneğinin varlığını göstermektedir.

Kültürel Miras Değerlendirmesi

Mübarizeddin Ertokuş'un adıyla anılan bu yapı, bölgedeki en önemli tarihi yapılardan biri olarak kabul edilmektedir. Hanın birden fazla isimle anılması (Gelendost Hanı, Kudret Hanı, Dadil Hanı, Alaeddin Hanı) yerel hafızadaki önemini ve farklı dönemlerdeki kullanımını yansıtmaktadır.

Eğirdir-Konya karayolu kenarından rahatlıkla görülebilen han, günümüzde de coğrafi konumunun stratejik önemini korumaktadır. Bu durum, tarihsel sürekliliğin somut bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.

Araştırmacılar İçin Öneriler

Ertokuş Hanı'nı inceleyen araştırmacıların, yapının mimari detaylarını fotoğraflayarak belgelemelerini öneririm. Özellikle taş işçiliği teknikleri ve yapısal çözümler, Selçuklu dönemi inşaat teknolojisini anlamak açısından değerlidir.

Kazı metodolojisi açısından, hanın çevresinde yapılacak yüzey araştırmaları, kervan yolu güzergahı ve dönemin yerleşim düzeni hakkında ek bilgiler sağlayabilir. Jeofizik araştırmalar, yapının görünmeyen bölümlerini tespit etmede faydalı olacaktır.

Sonuç olarak, Ertokuş Hanı sadece bir mimari yapı değil, aynı zamanda 13. yüzyıl Anadolu'sunun sosyal, ekonomik ve kültürel yaşamını anlamamızı sağlayan çok katmanlı bir arkeolojik sitedir. Bu yapı, geçmişin izlerini günümüze taşıyan nadir örneklerden biri olarak, koruma ve araştırma önceliğimizde yer almaya devam etmelidir.