Kahramanmaraş Eshab-ı Kehf Külliyesi: Osmanlı Döneminde Gelişen Çok Katmanlı Mimari Kompleks

Osmanlı ve Cumhuriyet tarihi uzmanı olarak, Kahramanmaraş'ın Afşin ilçesinde yer alan Eshab-ı Kehf Külliyesi'ni incelerken, bu yapı kompleksinin Türk-İslam devletlerinin ardışık inşa politikalarının mükemmel bir örneği olduğunu görüyoruz. Külliye, 13. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar uzanan süreçte, farklı siyasi otoritelerin mimari müdahalelerini bünyesinde barındıran nadir örneklerden biridir.

Anadolu Selçuklu Döneminde Temellerin Atılması

Arşiv kaynaklarına dayalı kronolojik analizimde, külliyenin ilk İslami yapılarının 1215-1234 yılları arasında Anadolu Selçuklu Maraş Emîri Nusretüddin Hasan Bey döneminde inşa edildiğini tespit ediyoruz. Bu dönem, Selçukluların Anadolu'da yerleşik düzene geçiş sürecinin kritik evresine denk gelir. 1215 yılında inşa edilen ribat, dönemin sınır güvenliği politikalarının somut yansımasıdır. Ribatlar, Selçuklu döneminde hem askeri hem de dini işlevleri olan stratejik yapılardı.

1233 yılında tamamlanan han inşaatı ise, Selçukluların ticaret yollarını güvence altına alma politikasının bir parçasıydı. Bu yapıların mağara etrafında konumlandırılması, kutsal mekân algısının ekonomik ve askeri işlevlerle entegre edildiğini gösterir. Selçuklu döneminde böyle bir yaklaşım, hem yerel halkın desteğini kazanma hem de bölgesel kontrolü sağlama açısından stratejik önem taşıyordu.

Dulkadir Beyliği'nin Eğitim Odaklı Katkısı

1480-1492 yılları arasında Dulkadir Beyliği döneminde inşa edilen medrese, külliyenin eğitim boyutunu güçlendiren önemli bir eklentidir. Bu dönem, Anadolu beyliklerinin Osmanlı hakimiyeti altına girme sürecinin son evresine denk gelir. Dulkadir Beyliği'nin bu yatırımı, bölgedeki nüfuzunu koruma ve meşruiyetini güçlendirme çabasının bir yansıması olarak değerlendirilebilir.

Medrese inşaatının bu dönemde gerçekleşmesi, beyliğin son dönemlerinde bile eğitime verilen önemin göstergesidir. Osmanlı arşiv belgelerinden hareketle, bu tür eğitim yatırımlarının genellikle siyasi geçiş dönemlerinde meşruiyet arayışının bir parçası olduğunu biliyoruz.

Osmanlı Döneminde Külliyenin Tamamlanması

Osmanlı hakimiyeti altında külliye, sosyal ve idari işlevler açısından tamamlanmıştır. 1500 yılında inşa edilen kadınlar mescidi, Osmanlı toplumsal yapısının cinsiyete dayalı mekân organizasyonunun somut bir yansımasıdır. Bu dönemde kadınlar için ayrı ibadet mekânları inşa edilmesi, Osmanlı sosyal politikalarının standart bir uygulamasıydı.

1531 yılında tamamlanan Paşa Çardağı ise, Osmanlı idari sisteminin yerel düzeydeki temsilinin mimari karşılığıdır. Bu yapı, külliyenin sadece dini bir kompleks olmaktan çıkıp, idari işlevleri de bünyesinde barındıran çok amaçlı bir merkez haline geldiğini gösterir. Osmanlı döneminde böyle karma işlevli kompleksler, merkezi otoritenin taşradaki varlığını güçlendiren araçlardı.

Çok Dinli Hafızanın Siyasi İstismarı

Tarihçi perspektifimden bakıldığında, Eshab-ı Kehf anlatısının hem Hristiyan hem de İslam geleneğinde yer alması, bu mekânın siyasi otoriteler tarafından stratejik olarak kullanılmasını sağlamıştır. MS 250'deki Roma İmparatoru Dakyanus dönemi anlatısından başlayarak, II. Theodosius (408-450) dönemindeki kilise inşası emrine kadar uzanan süreç, mekânın erken dönemlerden itibaren siyasi meşruiyet aracı olarak kullanıldığını gösterir.

Selçuklu, Dulkadir ve Osmanlı dönemlerindeki ardışık inşa faaliyetleri, her siyasi otoritenin bu kutsal mekân algısından yararlanma stratejisinin devamı niteliğindedir. Bu durum, Anadolu'da İslami fetih sürecinin yerel kutsal mekânları nasıl dönüştürdüğünün tipik bir örneğidir.

Cumhuriyet Dönemi ve UNESCO Süreci

2015 yılında külliyenin UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi'ne kaydı, Cumhuriyet döneminin kültürel miras politikalarının bir yansımasıdır. Bu süreç, modern Türkiye'nin çok katmanlı tarihini uluslararası düzeyde tanıtma stratejisinin parçasıdır. Osmanlı ve öncesi dönemlerin mimari mirasının korunması ve tanıtılması, Cumhuriyet'in kültürel süreklilik vurgusunun somut göstergesidir.

Sonuç: Tarihsel Süreklilik ve Dönüşüm

Eshab-ı Kehf Külliyesi, Anadolu'da siyasi otoritelerin değişimi sürecinde mimari süreklilik ve dönüşümün mükemmel bir örneğidir. 13. yüzyıldan günümüze uzanan inşa süreci, her dönemin siyasi, sosyal ve ekonomik önceliklerinin mekâna nasıl yansıdığını gösterir. Külliye, sadece dini bir kompleks olmaktan çıkıp, Türk-İslam devletlerinin Anadolu'daki yerleşim ve meşruiyet stratejilerinin somut bir belgesi haline gelmiştir.

Günümüzde bu kompleksin UNESCO listesinde yer alması, geçmişin siyasi stratejilerinin modern kültürel diplomasi araçlarına dönüştürülmesinin başarılı bir örneğidir. Kahramanmaraş'taki bu külliye, Türkiye'nin çok katmanlı tarihsel kimliğinin uluslararası tanınırlığına katkı sağlayan önemli bir kültürel varlıktır.