Mersin İmirzeli Antik Kenti: Mersin'in Çok Katmanlı Sanat ve Mimarlık Hazinesi

Kıdemli sanat tarihçisi olarak yıllarımı Anadolu'nun antik kentlerinde geçirirken, İmirzeli gibi çok katmanlı yerleşimlerin sanat tarihi açısından ne denli değerli olduğunu her seferinde yeniden keşfediyorum. Mersin'in Erdemli ilçesine bağlı Karaahmetli köyünün 2 kilometre batısında yer alan bu antik kent, Helenistik dönemden Erken Bizans dönemine kadar uzanan mimari ve sanatsal gelişimin eşsiz bir laboratuvarı niteliğindedir.

Mimari Çeşitliliğin Sanat Tarihsel Analizi

İmirzeli'nin en dikkat çekici özelliği, farklı dönemlere ait mimari üslupların aynı alanda bir arada bulunmasıdır. Kuzey yamaçtaki peristylli ev, klasik Roma mimarisinin Anadolu'daki uyarlanışının mükemmel bir örneğidir. Dar kenarında üç, uzun kenarında dört adet yivsiz Dor sütunu ve korunmuş arşitravıyla bu yapı, Roma döneminde yerel elitlerin Akdeniz havzasının ortak mimari dilini nasıl benimsediğini gözler önüne serer.

Peristylli evin hemen üzerindeki iki katlı Erken Bizans evi ise, dönemin geçiş karakterini yansıtan önemli bir yapıdır. Kuzeybatı girişi ve zemin katı kemeriyle ikiye ayrılan iç mekan düzenlemesi, Bizans mimarisinin fonksiyonel yaklaşımını sergiler. Bu evin kapı lentosu üzerindeki sanatsal kompozisyon özellikle dikkat çekicidir: ortada yer alan haç sembolü, iki yanındaki tavus kuşu motifleriyle çevrelenmiştir. Bu ikonografik düzenleme, Hıristiyan sanatında ölümsüzlük ve cennet sembolizminin erken dönem örneklerinden biridir.

Helenistik Dönem Mimarisinin İzleri

Sanat tarihçisi gözüyle İmirzeli'nin en etkileyici yapısı, hiç şüphesiz Helenistik döneme tarihlenen çok katlı kuledir. MÖ 3. yüzyıl sonu - 2. yüzyıl başına tarihlenen bu yapı, poligonal yapım tekniğiyle inşa edilmiştir. 9.0 × 8.6 metre dış ölçüleri ve 11.0-13.6 metre yüksekliğiyle oldukça etkileyici boyutlara sahip olan kule, Olbalı rahiplerin güç ve prestijlerinin mimari ifadesidir.

Kulenin iç mekanı (3.64 × 3.71 metre) ve ara katlar için tasarlanan kiriş delikleri, Helenistik dönem savunma mimarisinin fonksiyonel çözümlerini yansıtır. Her kattaki dar, dikey pencereler (Schlitzfenster) ise dönemin askeri mimari geleneğinin karakteristik özelliklerindendir. Özellikle kulenin güney duvarındaki güneydoğu alt köşe taşında yer alan phallos kabartması, sadece apotropaik (kötülükten koruyucu) bir sembol değil, aynı zamanda Olba krallığının işaretlerinden biri olarak bölgesel kimliğin sanatsal ifadesidir.

Bizans Dönemi Kilise Mimarisi ve Üslup Analizi

İmirzeli'nin güney yamacında arka arkaya sıralanan üç kilise, Erken Bizans dönemi kilise mimarisinin gelişimini takip etmek açısından benzersiz bir fırsat sunar. Her üçü de bazilikal planlı ve üç nefli olan bu yapılar, orta neflerinin doğuda yarım yuvarlak apsislerle sonlanması ve apsislerin yanındaki simetrik yan odalar (pastoforyon) ile dönemin standart liturgik gereksinimlerini karşılar.

1 No'lu Kilise'nin ikiz penceresinin orta sütununu taçlandıran akantus yapraklı başlık, Bizans sanatının klasik geleneği sürdürme eğilimini gösterir. 2 No'lu Kilise'deki sekiz büyük, bölümlere ayrılmamış yapraklı başlıklar ise daha sade ve stilize bir yaklaşımı yansıtır. Bu kilisede bulunan ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ (Georgios Paulos) yazıtı, dönemin bağışçılık geleneğini belgeler.

2 No'lu Kilise'nin apsis yan odalarının apsisten öteye taşan ve iki katlı yapısı, Kilikya'da nadir görülen ancak Suriye'de yaygın olan bir mimari çözümdür. Bu özellik, yapının Silifke yakınlarındaki Ayatekla (Meriamlik) kutsal alanındaki Thekla Kilisesi'ni model aldığını düşündürür ve bölgesel hac yolları ağının sanatsal etkileşimini gösterir.

Yapı Malzemesi ve Teknik Analizi

İmirzeli'deki yapıların malzeme kullanımı, dönemsel tercihlerin ve teknik gelişimin izlerini taşır. Helenistik dönem kulesinin poligonal yapım tekniği, dönemin prestijli yapı geleneğini yansıtırken, kiliselerde kullanılan düzgün küçük kesme taş, Bizans döneminin daha sistematik yaklaşımını gösterir. 2 No'lu Kilise'nin harç dolgulu iki kabuklu küçük kesme taş tekniği (55-60 cm kalınlık), dönemin standart inşaat yöntemlerinin yerel uygulamasıdır.

Kulenin en üst katmanlarının Geç Roma-Bizans döneminde daha küçük izodom taşlarla onarılması, yapının sürekli kullanımda olduğunu ve dönemsel onarım geleneğini belgeler.

Araştırma Tarihi ve Bilimsel Değer

İmirzeli'nin sanat tarihi açısından sistematik incelenmesi, 1970'li yıllarda Türk Bizantolog ve sanat tarihçisi Semavi Eyice'nin çalışmalarıyla başlamıştır. 1998'de Arkeolog Serra Durugönül'ün Olba savunma kulesine odaklanan detaylı incelemesi, yapının Helenistik dönem mimarisi içindeki yerini netleştirmiştir.

Henüz sistematik kazı çalışması yapılmamış olması, İmirzeli'nin gelecekteki araştırmalar için büyük bir potansiyel taşıdığını gösterir. Özellikle iki yamaç arasındaki çukur bölümde yer alan büyük sütun ve kaideler, buranın bir sarnıç kompleksi olabileceğini düşündürür ve su mimarisi araştırmaları için önemli veriler sunabilir.

Kültürel Miras Değeri ve Koruma Gerekliliği

İmirzeli, Dağlık Kilikya bölgesinin Helenistik dönemden Erken Bizans dönemine kadar uzanan sanat ve mimarlık gelişiminin kesintisiz izlenebileceği nadir yerleşimlerden biridir. D.400 karayolundan Kanlıdivane mevkiinde kuzeybatıya dönerek Karaahmetli köyü üzerinden ulaşılabilen bu antik kent, Antik Olba'ya giden yol üzerindeki konumuyla da bölgesel ağların anlaşılması açısından kritik öneme sahiptir.

Sanat tarihçisi perspektifimden, İmirzeli'nin korunması ve gelecek nesillere aktarılması, sadece yerel değil, Akdeniz havzası sanat tarihi için de büyük önem taşımaktadır. Bu eşsiz mimari ve sanatsal mirasın sistematik belgelenmesi ve korunması, acil önceliklerimiz arasında yer almalıdır.