Mersin Alaoda Kilisesi: Mut'un Kayalara Oyulmuş Bizans Dönemi Manastır Kompleksi

Onlarca yıllık kazı deneyimimde, Anadolu'nun kayalık coğrafyasında karşılaştığım en etkileyici yapılardan biri hiç şüphesiz Mersin'in Mut ilçesindeki Alaoda Kilisesi'dir. Geçimli Köyü civarında, Göksu Vadisi'ne bakan sarp uçurumun kenarında yer alan bu kaya kilisesi, arkeolojik açıdan son derece değerli bulgular barındırmaktadır.

Coğrafi Konum ve Ulaşım Zorluklarının Arkeolojik Anlamı

Mut ilçesinin 28 km kuzeybatısında, ünlü Alahan Manastırı'nın sadece 3 km uzağında konumlanan Alaoda Kilisesi, Silifke-Karaman karayolu üzerindeki tabeladan sonra 500 metrelik sarp bir patika yolla ulaşılabiliyor. Bu zorlu coğrafya, aslında Bizans döneminde manastır yaşamının tercih ettiği izole edilmiş konumların tipik bir örneğidir. Saha arkeologu olarak, bu tür ulaşımı zor yerlerin neden seçildiğini çok iyi anlıyorum: dini topluluklar, dünyevi yaşamdan uzaklaşmak için bilinçli olarak bu zorlu coğrafyaları tercih ediyorlardı.

Mimari Analiz: Doğal Mağaradan Kutsal Mekâna Dönüşüm

Kazı metodolojisi açısından incelediğimde, Alaoda Kilisesi'nin büyük bir mağaranın şekillendirilmesi sonucu oluşturulduğunu görüyoruz. Kuzeydoğu girişli ve yarım yuvarlak planlı bu yapı, kaya işçiliğinin mükemmel bir örneğidir. Ana mekânın beşik tonozlu yapısı, batıdaki odanın düz tavanlı olması, dönemin mimari tercihlerini yansıtmaktadır.

Özellikle dikkat çekici olan, kuzey duvarına bitişik bölümde ana mekânın tabanından 2-2.5 metre yüksekte bulunan khamasorion tipindeki lahittir. Bu lahit tipi, Bizans döneminde önemli din adamları için kullanılan özel bir gömü geleneğini işaret etmektedir. Mağaranın doğusundaki apsis ve batısındaki kareye yakın planlı oda, kompleksin işlevsel çeşitliliğini göstermektedir.

Stratigrafi ve Tarihleme: M. Gough'un 1953 Kazıları

Arkeolojik tarihleme açısından en önemli bulgu, M. Gough'un 1953 yılında gerçekleştirdiği kazılarda elde edilmiştir. Tabandaki kül tabakası içinde bulunan 13. yüzyıla ait Selçuklu sikkesi, stratigrafik analiz için kritik bir veri sağlamaktadır. Bu sikke buluntusu, kilisenin 13. yüzyıldan önce terk edildiğini ve biriken organik malzemelerin Selçuklular zamanında yandığını kanıtlamaktadır.

Genel olarak 8-10. yüzyıllara tarihlenen yapının, Alahan Manastırı ile aynı dönemde inşa edildiği ve onunla bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Bu kronolojik bağlantı, bölgedeki manastır ağının anlaşılması açısından son derece önemlidir.

Fresco ve Mozaik Analizleri: İkonoklast Dönemin İzleri

Sanat arkeolojisi perspektifinden bakıldığında, Alaoda Kilisesi'ndeki fresco ve mozaikler büyüleyici veriler sunmaktadır. Geometrik desenlerin ağırlıkta olduğu resimlerde kullanılan renk paleti - siyah, sarı, turuncu, yeşil, mavi tonları, kırmızı, eflatun ve kahverengi - dönemin pigment teknolojisini yansıtmaktadır.

Tavandaki madalyonlar, kareler ve örgü desenleri içindeki haçlar, figürsüz geometrik resimlerin yoğunluğu, yapının İkonoklast dönemde (726-842) süslenmiş olabileceğini göstermektedir. Bu dönemde figürlü tasvirlerin yasaklanması nedeniyle geometrik motifler tercih ediliyordu.

Özellikle ilginç olan, bir madalyon içinde Kutsal Ruh'u simgeleyen güvercin ve diğerinde İncil yazarı Lukas'ı simgeleyen boğa başı tasvirlerinin varlığıdır. Bu figüratif öğeler, yapının farklı dönemlerde kullanıldığını göstermektedir.

Epigrafik Bulgular ve Yazıt Analizi

Epigrafya uzmanı olarak, batıdaki odanın giriş kapısının solundaki Grekçe yazıt özel bir önem taşımaktadır. Hz. Meryem'in Tanrı anası olduğunu iki kez tekrarlayan bu yazıt, dönemin teolojik tartışmalarına ışık tutmaktadır. Yazıtın tekrarlı yapısı, vurgulanmak istenen inancın gücünü göstermektedir.

Mozaik Sanatı ve Tahribat Analizi

Taban mozaiklerinin analizi, yangın ve doğal tahribatların etkilerini net bir şekilde ortaya koymaktadır. Yan yana sıralanan 2 metre çapındaki büyük daireler, içlerindeki aslan yelesine benzer motifler, kenarlardaki balta (peltae) desenleri ve nar motifi içindeki haç figürleri, dönemin mozaik sanatının zenginliğini yansıtmaktadır.

Bu mozaiklerin büyük ölçüde zarar görmesi, arkeolojik koruma açısından acil müdahale gerektiren bir durumu işaret etmektedir. Yangın izleri, yapının ani bir şekilde terk edildiğini göstermektedir.

Bölgesel Karşılaştırma ve Stil Analizi

Resim üslubunun Kapadokya bölgesindeki kiliseler ve İstanbul Aya İrini Kilisesi'ndeki haçlarla benzerlik göstermesi, Bizans sanatının bölgeler arası yayılımını göstermektedir. Bu stil benzerliği, sanatçıların hareketliliği veya ortak atölye gelenekleri hakkında önemli ipuçları vermektedir.

Halk Kültürü ve Adlandırma Geleneği

Yöre halkının yapıyı resimlerindeki kızıl renkten dolayı "Al Oda" olarak adlandırması, arkeolojik yapıların yerel bellekteki yerini göstermektedir. Bu tür halk adlandırmaları, genellikle yapının en çarpıcı özelliğini yansıtır ve kültürel süreklilik açısından değerlidir.

Koruma ve Gelecek Araştırmalar

Saha deneyimime dayanarak, Alaoda Kilisesi'nin acil koruma önlemleri gerektirdiğini belirtmeliyim. Güneydeki duvar ve tavanın kayaların çökmesi nedeniyle yok olması, doğal tahribatın devam ettiğini göstermektedir. 500 metrelik sarp patika yolun zorluğu, koruma çalışmalarını güçleştirse de, bu eşsiz yapının gelecek nesillere aktarılması için gerekli tüm önlemler alınmalıdır.

Bizans döneminde yaşamış dini bir koloninin kalıntılarını barındıran Alaoda Kilisesi, Anadolu'nun zengin kültürel mirasının korunması gereken önemli bir parçasıdır. Gelecekteki kazı ve araştırma çalışmaları, bu manastır kompleksinin tam olarak anlaşılması için kritik önem taşımaktadır.