Mersin Arsinoe Antik Kenti: Bozyazı'nın Ptolemaios Hanedanı'nın İzlerini Taşıyan Arkeolojik Hazinesi

Onlarca yıllık kazı deneyimim boyunca Anadolu'nun kıyı kentlerinde çalışırken, her antik yerleşim bize farklı bir hikaye anlatır. Mersin'in Bozyazı ilçesinden yaklaşık 4 kilometre doğuda yer alan Arsinoe (Kilikya Tracheia; Grekçe: Ἀρσινόη), bu hikayeler arasında özellikle dikkat çekici olanlardan biridir. Bir arkeolog gözüyle baktığımda, bu antik kentin sadece taş yığınları değil, Helenistik dönemden Erken Bizans'a kadar uzanan zengin bir kültürel katmanlaşmanın somut kanıtları olduğunu görüyorum.

Stratigrafik Konumu ve Arkeolojik Önem

Arsinoe'nin konumu, antik Kilikya kıyısında Anemurium ile Kelenderis arasında stratejik bir noktada yer alması bakımından son derece önemlidir. Kazı çalışmalarımda gözlemlediğim en önemli unsurlardan biri, antik kentlerin coğrafi konumlarının nasıl bilinçli seçildiğidir. Bu kent de Kızıl Burnu (Kızlıman Burnu) yakınlarında, limanın doğu tarafında kalıntılarla kaplı bir yarımada kurulmuştur. Arazinin eğimine uyan kale surları, antik dönem mühendislik anlayışının mükemmel bir örneğini sunar.

19. yüzyıl araştırmacıları tarafından Bozyazı'nın hemen batısında, Softa Kalesi bölgesinde konumlandırılan bu antik yerleşim, Anemurium'un doğusunda yer alarak antik kaynaklarda da belirtilen coğrafi sıralamayı doğrular. Strabon'un eserlerinde Anemurium'dan sonra gelen ilk kent olarak geçmesi, antik coğrafyacıların bu bölgeyi ne kadar detaylı incelediklerinin kanıtıdır.

Kuruluş Hikayesi ve Epigrafik Bulgular

Arkeolojik kazılarda bulduğumuz yazıtlar, genellikle bir kentin en güvenilir tarihsel kaynaklarıdır. Arsinoe'nin kuruluş hikayesi de böyle bir yazıt sayesinde aydınlanmıştır. MÖ 270 yıllarında (bazı kaynaklarda MÖ 1. yüzyıl olarak da belirtilir) Kral Ptolemaios Filadelfos'un Stratigos'u (Komutanı/Valisi) Aspendoslu Aetos tarafından kurulan bu kent, Ptolemaios'un kız kardeşi ve eşi olan Mısır Kraliçesi II. Arsinoe'nin adını almıştır.

Mersin Müzesi'nde sergilenen yazıt, şehrin kuruluşu ile komşu kent Nagidos arasındaki ilişkileri anlatan fascinant bir belge niteliğindedir. Bu yazıtta, başlangıçta Nagidos'un yeni yerleşime karşı çıktığı, ancak Arsinoe'nin "Nagidos şehrinin kızı" olarak ilan edilmesiyle sorunun çözüldüğü anlatılır. Sınır anlaşmazlığının giderildiği ve iki nüsha hazırlanan yazıtın Nagidos'ta Afrodit Tapınağı'na, Arsinoe'de ise kapalı kutsal bir alana yerleştirildiği detayı, antik dönem diplomatik uygulamalarının somut bir örneğidir.

Mimari Kalıntılar ve Kazı Bulguları

Sahada yaptığımız çalışmalarda, Arsinoe'nin mimari zenginliği dikkat çekicidir. Strabon'un belirttiği demir atma yeri, yani liman yapısı, doğu-batı olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Bu çift liman sistemi, antik dönem ticaret kentlerinin tipik özelliklerinden biridir ve kentin ekonomik önemini gösterir.

Kulelerle takviyelendirilmiş batı duvarları, günümüze kadar oldukça sağlam bir şekilde ulaşmıştır. Bu duvarların korunma durumu, kullanılan yapı tekniği ve malzeme kalitesi hakkında önemli ipuçları verir. Özellikle dikkat çekici olan, Anemurium'daki mezar yapılarını andıran iki katlı, tonozlu mezar yapılarıdır. Bu benzerlik, bölgesel mimari geleneklerin nasıl yayıldığını ve yerel atölyelerin çalışma tarzlarını anlamamıza yardımcı olur.

Mezar yapılarının üst örtülerinde bulunan mozaik süslemeler, dönemin sanat anlayışını yansıtan önemli bulgulardır. Bu mozaikler, hem teknik hem de ikonografik açıdan analiz edildiğinde, kentin kültürel bağlantıları hakkında değerli bilgiler sunar.

Erken Bizans Dönemi Katmanları

Arsinoe'nin 6. yüzyıl başlarında piskoposluk olması, kentin Hristiyanlık dönemindeki önemini gösterir. Kazılarımızda tespit ettiğimiz Erken Bizans Dönemi'ne ait üç kilise, sadece temel izleri halinde günümüze ulaşmış olsa da, dönemin dini mimarisini anlamamız açısından kritik öneme sahiptir.

Ören yerinin kuzeydoğusundaki kilise ile doğusundaki bazilika, plan özelliklerini koruyarak gelmiştir. Bu yapılar, kesme ve moloz taştan inşa edilmiş olup, dönemin yapı tekniklerini yansıtır. Yan yana sıralanmış Roma-Erken Bizans Dönemleri'ne ait evler bulunmasına rağmen, net Roma Evi denilebilecek bir yapının tespit edilmemiş olması, kentin yerleşim tarihçesi açısından önemli bir detaydır.

Kentin Sonu ve Arkeolojik Değerlendirme

Arsinoe'nin Erken Orta Çağ'da terk edilmiş ve tekrar yerleşim görmemiş olması, arkeologlar için aslında bir avantajdır. Bu durum, kentin katmanlarının daha az karışmış olmasını sağlar ve kazı çalışmalarında daha net stratigrafik veriler elde etmemizi mümkün kılar.

Akdeniz kıyılarında kurulan ve Arsinoe adı verilen bilinen dört antik kentten biri olması, bu yerleşimin Ptolemaios hanedanının Akdeniz politikası içindeki yerini anlamamız açısından önemlidir. Her bir Arsinoe kenti, hanedanın farklı coğrafyalardaki nüfuzunu simgeler.

Koruma ve Gelecek Perspektifleri

Bir kazı başkanı olarak, Arsinoe gibi antik kentlerin korunması konusunda endişelerimi dile getirmek isterim. Kıyı erozyonu, iklim değişikliği ve modern yapılaşma baskısı altında olan bu tür arkeolojik alanlar, acil koruma önlemleri gerektirmektedir.

Özellikle mozaik süslemeli mezar yapıları ve kilise kalıntıları gibi hassas bulgular, profesyonel koruma müdahalelerine ihtiyaç duymaktadır. Bu alanların gelecek nesillere aktarılabilmesi için sistematik kazı çalışmaları ve bilimsel belgeleme faaliyetlerinin sürdürülmesi kritik önemdedir.

Arsinoe, sadece bir antik kent değil, aynı zamanda Helenistik dönemden Bizans'a kadar uzanan kültürel süreklilik zincirinin önemli bir halkasıdır. Her kazı sezonunda topraktan çıkan her buluntu, bu zengin geçmişin bir parçasını daha aydınlatmakta ve Anadolu'nun çok katmanlı tarihine yeni sayfalar eklemektedir.