Mersin Aya Tekla Yeraltı Kilisesi: Silifke'nin Antik Hristiyan Manastır Kompleksi

Onlarca yıllık kazı deneyimimde, Anadolu'nun erken Hristiyan dönemine ait yapıları arasında Silifke'deki Aya Tekla Manastırı kompleksi, hem arkeolojik zenginliği hem de korunmuşluk durumu açısından özel bir yere sahiptir. Mersin'in Silifke ilçesinde, kent merkezine sadece 4 km mesafede bulunan bu antik kompleks, MS 4. yüzyıldan günümüze kadar uzanan katmanlı bir geçmişi toprak altında saklıyor.

Arkeolojik Katmanların Hikayesi

Bir arkeolog olarak, Meryemlik olarak da bilinen bu alanın stratigrafik yapısını incelediğimizde, MS 4. yüzyılda doğal bir mağaranın kiliseye dönüştürülmesiyle başlayan sürekli bir yerleşim hikayesi görüyoruz. MS 312 yılında Hristiyanlığın serbest bırakılmasına kadar gizli ibadet yeri olarak kullanılan yeraltı kilisesi, günümüzde elektrikle aydınlatılmış ve merdivenlerle erişilebilir durumda. Bu korunmuşluk durumu, erken Hristiyan mimarisini anlamamız açısından son derece değerli.

Hristiyan hacı Egeria'nın 4. yüzyıldaki ziyaret notları, bölgenin o dönemdeki durumu hakkında birincil kaynak niteliği taşıyor. Egeria'nın metninde hem kadınlar hem erkekler için sayısız keşiş konutlarının bulunduğunu belirtmesi, kompleksin büyüklüğü ve örgütlenme yapısı hakkında önemli ipuçları veriyor.

Mimari Yapıların Arkeolojik Analizi

Kazı çalışmalarımda gözlemlediğim en dikkat çekici yapı, Büyük Tekla Bazilikası'dır. Yeraltı kilisesinin üzerine inşa edilen bu üç nefli yapı, zamanının Kilikya bölgesindeki en büyük kilisesi olma özelliğini taşıyor. Günümüzde sadece apsis duvarı görülebilir durumda olsa da, temel kalıntıları yapının orijinal boyutları hakkında fikir veriyor.

Kubbeli Kilise'nin mimari özellikleri, Bizans dönemi yapım tekniklerinin mükemmel bir örneğini sunuyor. Ellips formlu atriuma açılan giriş bölgesi ve tribelon ile girilen yapının, tonoz üzeri ahşap piramit çatı sistemi, statik sorunlara karşı geliştirilen yaratıcı çözümleri gösteriyor. Apsis ve pastoforyonların altına eklenen kiler benzeri tonozlu yapılar, fonksiyonel mimari yaklaşımın kanıtı.

Kuzey Kilisesi, 460-470 yılları arasında inşa edilen üç nefli yapısıyla, erken Bizans dönemi kilise mimarisinin tarihlendirilmesi açısından önemli referans noktası oluşturuyor.

Yapım Tekniklerinin Arkeolojik Değerlendirmesi

Sarnıç sistemlerinin incelenmesi, bölgenin yapım teknikleri açısından ilginç bulgular ortaya koyuyor. Literatürde sayısı 10'a kadar çıkan sarnıç kalıntılarının tuğla ile inşa edilmiş olması, Kilikya bölgesine alışık olmayan bir yapım tekniği olarak dikkat çekiyor. Bu durum, farklı coğrafyalardan gelen ustaların burada çalıştığını ya da özel bir yapım geleneğinin benimsendiğini düşündürüyor.

Urs Peschlow'un sarnıçlar hakkında yaptığı güncel araştırmalar, bu yapıların sadece su depolama amaçlı değil, aynı zamanda şifalı su kaynağı olarak hizmet ettiğini ortaya koyuyor. Sarnıçlar ve Kubbeli Kilise arasında konumlanan hamam kalıntıları, bir kısmı hala toprak altında olmasına rağmen, şifalı sularla hastaların arınma ritüellerinin gerçekleştirildiği mekansal organizasyonu gösteriyor.

Kazı Tarihçesi ve Bilimsel Araştırmalar

1903 yılında Josef Strzygowski'nin "Meryemlik kazılmak zorundadır" çağrısı, bölgenin arkeolojik potansiyelinin erken dönemde fark edildiğini gösteriyor. Ernst Herzfeld ve Samuel Guyer'in yaptığı üç haftalık sistematik olmayan noktasal kazılar, o dönemin imkanları düşünüldüğünde önemli bir başlangıç oluşturmuş.

Günümüzde Mimarlık tarihçisi Metin Ahunbay yönetiminde düzenlenen yüzey araştırmaları, modern arkeolojik metodolojilerle bölgenin yeniden değerlendirilmesini sağlıyor. Bu çalışmalar, kompleksin tam kapsamının anlaşılması için kritik önem taşıyor.

Martyrium ve Kült Yapıları

Duvarlarla çevrili korunaklı alan içerisindeki Aya Tekla'ya adanmış martyrium, erken Hristiyan kült mimarisinin önemli örneklerinden biri. Şehitlik anıtı olarak işlev gören bu yapı, Azize Thekla'nın yaşam hikayesi ve bölgenin kutsal alan olarak gelişimi arasındaki bağlantıyı somutlaştırıyor.

Şehir suru kalıntıları ve mezarlık alanları, kompleksin sadece dini bir merkez değil, aynı zamanda korunaklı bir yerleşim birimi olduğunu gösteriyor. Bu durum, erken Hristiyan döneminde manastır komplekslerinin toplumsal organizasyondaki rolünü anlamamız açısından değerli.

Koruma Durumu ve Ziyaret İmkanları

Kültür ve Turizm Bakanlığı denetiminde korunan komplekste, yeraltı kilisesi iyi durumda ve ziyarete açık. D.715 ve D.400 devlet karayollarından sapılarak ulaşılabilen alan, Silifke kent merkezine 4 km, Mersin'e 85 km mesafede konumlanıyor.

Arkeolojik açıdan değerlendirdiğimizde, üç nefli kilisenin bir duvarı hariç yıkılmış olması ve hamamın kısmen ayakta durması, doğal aşınma süreçlerinin yanında koruma önlemlerinin önemini ortaya koyuyor.

Bilimsel Önem ve Gelecek Perspektifleri

Aya Tekla Manastırı kompleksi, erken Hristiyan mimarisi, Bizans dönemi yapım teknikleri ve kült arkeolojisi açısından çok katmanlı araştırma potansiyeli sunuyor. Kompleksin tam kapsamının ortaya çıkarılması için sistematik kazı çalışmalarına ihtiyaç bulunuyor.

Bir kazı başkanı olarak, bu alanın Anadolu'daki erken Hristiyan toplumlarının yaşam biçimi, mimari tercihleri ve dini pratikleri hakkında sunabileceği bilgilerin henüz tam olarak değerlendirilmediğini düşünüyorum. Gelecekteki araştırmalar, özellikle stratigrafik kazılar ve buluntu analizleri, bölgenin tarihsel önemini daha da netleştirecektir.