Mersin Çandır Kalesi: Mersin'in Bizans ve Ermeni Mimarisinin Eşsiz Hazinesi

Sanat tarihçisi olarak yıllarımı Anadolu'nun tarihi yapılarında geçirirken, Mersin'in Toroslar ilçesindeki Çandır Kalesi kadar mimari açıdan zengin ve tarihsel katmanları bu denli iç içe geçmiş bir yapıyla nadiren karşılaştım. 1.125 metre rakımda, masa dağının zirvesini tamamen kaplayan bu kale, Ermeni kaleleri arasında mimari açıdan en zengin ve tarihi en karışık olanıdır.

Stratejik Konumun Mimari Yansımaları

Çandır Köyü'nün kuzeybatısında, Mersin'e 40 km mesafede konumlanan kale, doğal savunma sisteminin mimariye nasıl entegre edildiğinin mükemmel bir örneğidir. Blok halinde yükselen masa dağının sıra dışı şekli, çevresindeki uçurumlarla birlikte doğal bir set oluşturarak, kalenin mimari planlamasını doğrudan etkilemiştir. Bu nedenle dağın doğal yapısı nedeniyle burç inşa edilmemiş, savunma tamamen doğal coğrafyaya dayandırılmıştır.

Eşsiz Giriş Mimarisi ve Merdiven Sistemi

Kaleye erişim sistemi, Anadolu kale mimarisinde pek rastlanmayan özelliklere sahiptir. Kayaya oyulmuş 172 basamaklı dar merdiven, sadece bir ulaşım aracı değil, aynı zamanda savunma mimarisinin bir parçasıdır. Merdivene paralel uzanan eğimli platform, muhtemelen eşya nakli amacıyla tasarlanmış olup, fonksiyonel mimarinin bir örneğidir.

Özellikle dikkat çekici olan, merdivenin birinci kısmının sonundaki yuvarlak pervazlı kapı ve ardından gelen koridor sistemidir. Koridorun duvarlarının uçurumun kenarına dayanması, sadece Dağlı Kalesi'nde benzer bir örneği bulunan nadir bir mimari çözümdür. Bu koridorlu merdivenli giriş sistemi, Bizans ve Ermeni mimari geleneğinin sentezini yansıtmaktadır.

Su Yönetimi ve Mimari Çözümler

Kalenin su yönetim sistemi, dönemin mühendislik anlayışının mimari ile nasıl bütünleştiğini göstermektedir. Güneybatı tarafında kısmen yontulmuş kapıdan doğal su havzasına giden merdivenler ve bu oyuğun sarnıça dönüştürülmesi, doğal formasyonların mimari amaçlarla kullanımının başarılı bir örneğidir. Batı tarafında sarnıça su taşımak için inşa edilen kemer, Bizans su mimarisi geleneğinin devamını temsil etmektedir.

Kilise Mimarisi ve Sanat Eserleri

Kuzeybatıda yer alan kilise kalıntısı, 11. yüzyıl özelliği taşıyan taş işçiliği ile dikkat çekmektedir. Kilise taşlarındaki motifler, Kızlar Manastırı'ndaki kilise ile benzerlik göstermekte ve bölgesel bir üslup birliğini işaret etmektedir. Apsis kenarlarındaki yan odalarda görülen iki katlılık, bölgede pek görülmeyen bir özellik olup, Ermeni kilise mimarisinin yerel adaptasyonunu yansıtmaktadır.

1251 yılına tarihlenen kilise öreni, Kilikya Ermeni Krallığı döneminin sanat anlayışını yansıtan önemli bir yapıdır. Sağlam durumdaki odalarda hala görülebilen süsleme unsurları ve boya izleri, dönemin dekoratif sanat anlayışı hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.

Yapı Kompleksi ve Mimari Organizasyon

Geniş alana yayılan kale içindeki çok sayıda bina öreni, karmaşık bir mimari organizasyonu işaret etmektedir. Kuzeybatıdaki iki katlı yapı kompleksi, büyük odalar arasındaki kemerli geçiş kapıları ile Bizans saray mimarisinin etkilerini taşımaktadır. Üst kat odalarına çıkan küçük merdiven sistemi, fonksiyonel mimari çözümlerin örneklerinden biridir.

Güneydoğu kesimde sivil halkın ikamet ettiği yapı kalıntıları, kalenin sadece askeri bir yapı olmadığını, aynı zamanda bir yerleşim merkezi olduğunu göstermektedir. Bu bölgede bulunan tahrip olmuş kilise kalıntısı, sarnıçlar ve duvar kalıntıları, sivil mimari ile dini mimarinin iç içe geçtiği bir kentsel dokuyu ortaya koymaktadır.

Tarihsel Katmanlar ve Mimari Evrim

Kalenin tarihi Ermenilerden daha eskilere gitmekte ve Bizans kalesi Papirion veya Papurion olabileceği ileri sürülmektedir. 475 yılında Doğu Roma İmparatoru Zeno'nun bu kaleye sığınması, yapının Bizans dönemindeki önemini göstermektedir. 12. ve 14. yüzyıllar arasında Kilikya Ermeni Krallığı'nın en önemli kalelerinden biri haline gelmesi, mimari katmanların çeşitlenmesine neden olmuştur.

14. yüzyıl ortalarında Karamanoğulları, sonrasında Memlükler ve nihayetinde Osmanlılar'ın eline geçmesi, her dönemin kendi mimari izlerini bırakmasına yol açmıştır. Bu çok katmanlı tarihsel süreç, kalenin mimari zenginliğinin temel nedenidir.

Koruma Durumu ve Sanat Tarihsel Değer

Son zamanlarda özellikle kuzeybatı dış cephede meydana gelen yoğun yıkılmalar, bu eşsiz mimari mirasın korunması açısından endişe vericidir. Yok olan taş basamaklar yerine yapılan demir basamaklar ve demir korkuluklar, modern müdahalelerin yapının özgün karakterini nasıl etkilediğinin örnekleridir.

Bulunan lahit (sarkophag), kalenin sadece mimari değil, aynı zamanda sanat eserleri açısından da önemli bir merkez olduğunu göstermektedir. Yoğun bitki örtüsü nedeniyle bazı yapı gruplarının görülememesi, sistematik bir temizlik ve belgeleme çalışmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Çandır Kalesi, Anadolu'nun çok kültürlü mimari mirasının yaşayan bir belgesi olarak, sanat tarihi araştırmaları için eşsiz bir laboratuvar niteliği taşımaktadır. Her bir taşında farklı bir dönemin izlerini barındıran bu yapı, gelecek nesillere aktarılması gereken kültürel bir hazinedir.