Mersin Çandır Kalesi: Mersin'in Stratejik Konumdaki Bizans ve Ermeni Kalesi

Onlarca yıllık kazı deneyimim boyunca Anadolu'nun dört bir yanında birçok antik yerleşim alanında çalıştım, ancak Mersin'in Toroslar ilçesindeki Çandır Kalesi, hem stratejik konumu hem de mimari zenginliği açısından beni her zaman büyülemiştir. 1.125 metre rakımda, blok halinde yükselen bir masa dağın zirvesini tamamen kaplayan bu kale, arkeolojik açıdan son derece önemli veriler sunmaktadır.

Stratigrafik Analiz ve Tarihsel Katmanlar

Çandır Köyü'nün kuzeybatısında, Mersin'e 40 km mesafede konumlanan bu kale, arkeolojik stratigrafisi açısından oldukça karmaşık bir yapı sergiler. Kazı metodolojisi perspektifinden değerlendirdiğimde, kalenin tarihi Ermenilerden훨씬 daha eskilere uzanmaktadır. Bizans kalesi Papirion veya Papurion olabileceğine dair güçlü arkeolojik kanıtlar bulunmaktadır.

Epigrafik bulgular ve mimari analiz sonuçlarına göre, 474-491 yılları arasında hüküm süren Doğu Roma İmparatoru Zeno'nun 475 yılında başkentten kaçıp geçici süreyle bu kaleye sığındığı düşünülmektedir. Stilit Joshua'nın kayıtlarına göre, İmparator Zeno kaleyi arkadaşı Illius'a teslim etmiş ve Illius burada acil durumlarda kullanılacak hazineler biriktirmiştir.

Mimari Strüktür ve Yapısal Analiz

Saha arkeologu olarak en çok dikkatimi çeken unsur, kalenin benzersiz giriş sistemidir. Kayaya oyulmuş 172 basamaklı dar merdiven, arkeolojik açıdan son derece nadir görülen bir yapısal özelliktir. Merdivenin birinci kısmının sonundaki yuvarlak pervazlı kapı ve ardından gelen koridor sistemi, koridorun duvarlarının uçurumun kenarına dayanması açısından Anadolu'da sadece Dağlı Kalesi'nde benzer bir örneğini görmekteyiz.

Dağın doğal yapısı nedeniyle burç inşa edilmemiş olması, savunma mimarisinin coğrafi koşullara nasıl adapte edildiğinin mükemmel bir örneğidir. Çevresindeki uçurumlar doğal bir savunma hattı oluştururken, zirvenin ucundaki duvarın heyelana karşı yapılmış olması, antik dönem mühendislik bilgisinin gelişmişliğini göstermektedir.

Su Yönetimi ve Teknik Altyapı

Arkeolojik kazılarda su yönetim sistemleri, bir yerleşimin sürdürülebilirliği hakkında kritik bilgiler verir. Çandır Kalesi'nde güneybatı tarafında kısmen yontulmuş kapıdan doğal su havzasına giden merdivenler ve bu oyuğun sarnıça dönüştürülmesi, antik dönem su mühendisliğinin başarılı bir uygulamasıdır. Batı tarafında sarnıça su taşımak için yapılan kemer, Roma dönemi su yapılarının teknik özelliklerini yansıtmaktadır.

Yapı Kompleksleri ve Seramik Buluntular

Kale içindeki geniş alana yayılan çok sayıda bina kalıntısı, yerleşimin büyüklüğü ve önemini göstermektedir. Kuzeybatıdaki kilise kalıntısı ve iki katlı yapı kompleksi, 11. yüzyıl özelliği taşıyan taş işçiliği açısından dikkat çekicidir. Kilise taşlarındaki motifler, Kızlar Manastırı'ndaki kilise ile benzerlik göstermesi, bölgesel sanat üslubunun gelişimi açısından önemli veriler sunmaktadır.

Apsis kenarlarındaki yan odalarda görülen iki katlılık, bölgede pek rastlanmayan bir mimari özellik olup, 1251 yılına tarihlenen kilise kalıntısı ile birlikte değerlendirildiğinde, Kilikya Ermeni Krallığı döneminin mimari zenginliğini yansıtmaktadır.

Kültürel Katmanlar ve Dönemsel Geçişler

Stratigrafik kazı verilerine göre, kale 12. ve 14. yüzyıllar arasında Kilikya Ermeni Krallığı'nın en önemli kalelerinden biri olmuştur. 14. yüzyıl ortalarında kısa süre Karamanoğulları tarafından işgal edilmesi, ardından 14. yüzyıl sonlarında Memlükler'in eline geçmesi ve daha sonra Osmanlılar tarafından kontrol edilmesi, kültürel katmanların karmaşıklığını artırmaktadır.

Güneydoğu kesimde sivil halkın ikamet ettiği yapı kalıntıları, tahrip olmuş kilise kalıntısı ve sarnıçlar, yerleşimin sadece askeri değil, aynı zamanda sivil bir merkez olduğunu kanıtlamaktadır. Bulunan lahit (sarkofag), nekropol alanının varlığını işaret etmektedir.

Koruma Sorunları ve Arkeolojik Müdahale Gerekliliği

Saha gözlemlerime göre, özellikle kuzeybatı dış cephede yoğun yıkılmalar meydana gelmiştir. Yok olan taş basamaklar yerine yapılan demir basamaklar ve demir korkuluklar, acil müdahale niteliğinde olmakla birlikte, uzun vadeli koruma planlaması gerektirmektedir. Yoğun bitki örtüsü nedeniyle bazı yapı gruplarının görülememesi, sistematik temizlik ve belgeleme çalışmalarının aciliyetini ortaya koymaktadır.

Araştırmacılar İçin Öneriler

Çandır Kalesi'ni ziyaret edecek araştırmacılar için, 172 basamaklı dar merdivenin fiziksel zorluk arz ettiğini belirtmeliyim. Kale ziyarete açık olmakla birlikte, arkeolojik belgeleme çalışmaları için uygun ekipman ve güvenlik önlemleri alınması gerekmektedir. İç Anadolu'ya ulaşan iki önemli yolun tam kuzeyinde birleşmesi, kalenin stratejik önemini anlamamız açısından kritik bir veridir.

Sonuç olarak, Çandır Kalesi Ermeni kaleleri arasında mimari açıdan en zengin ve tarihi en karışık olanlardan biri olarak, Anadolu arkeolojisi için vazgeçilmez bir araştırma sahası niteliği taşımaktadır.