Mersin Donuktaş Tapınağı: Tarsus'un Antik Dünyanın En Büyük Roma Tapınaklarından Biri

Onlarca yıllık kazı deneyimim boyunca karşılaştığım en etkileyici anıtsal yapılardan biri hiç şüphesiz Tarsus'taki Donuktaş Tapınağı'dır. Mersin'e 27-29 km uzaklıktaki bu Roma dönemi tapınağı, arkeolojik açıdan hem boyutları hem de inşa tekniği bakımından antik dünyanın en büyük tapınaklarından biri olma özelliği taşımaktadır.

Kazı Metodolojisi ve Stratigrafik Bulgular

1982-1992 yılları arasında Prof. Dr. Nezahat Baydur'un yürüttüğü bilimsel kazılar, yapının gerçek kimliğini ortaya çıkarmada kritik rol oynadı. Bu kazılar sırasında tüm duvarlar ve boyutlar sistematik olarak açığa çıkarıldı. Stratigrafik analizler sonucunda yapının MS 2. yüzyılda, özellikle MS 130'lu yıllarda Hadrianus-Septimius Severus dönemi arasında inşasına başlandığı ancak hiçbir zaman tamamlanamadığı kesinleşti.

2007 yılında Alman arkeolog Winfred Held yönetiminde yeniden başlayan araştırmalar ve 2012'de Almanya Marburg Üniversitesi'nin lazer tarama ve jeofizik yöntemlerle yaptığı detaylı ölçümler, yapının mimari özelliklerini daha net anlamamızı sağladı.

Mimari Analiz ve İnşa Tekniği

Arkeolojik kazılardan elde ettiğimiz veriler, Donuktaş'ın dikdörtgen planlı anıtsal bir tapınak olduğunu göstermektedir. Kaynaklarda farklılık gösteren ölçüler (98m x 43m, 100m x 43m ve 133.50m x 60.50m) kazı alanlarının farklı dönemlerde ölçülmesinden kaynaklanmaktadır. Yapı kuzeydoğu-güneybatı yönünde konumlandırılmış olup, 8 metre yüksekliğinde ve yaklaşık 6.5 metre kalınlığında duvarları bulunmaktadır.

İnşa malzemesi analizi açısından son derece ilginç bulgular elde ettik. İstanbul Üniversitesi Yer Bilimleri Fakültesi'nin araştırmalarıyla duvarların Roma betonu (opus caementicium) ile inşa edildiği kesinleşti. Sıkıştırılmış çakıl taşı ve Roma çimentosu karışımından oluşan bu teknik, kalıplar halinde dökülmüş beton duvarlar şeklinde uygulanmıştır. Dış cephe mermer levhalarla kaplanmış, istinat sağlamak için kireç taşı bloklar kullanılmıştır.

Epigrafik ve Nümizmatik Kanıtlar

Tarsus sikkelerinden elde edilen epigrafik veriler, yapının Roma İmparatoru Hadrianus'un imparator kültü için inşa edildiğini doğrulamaktadır. Bu bulgular, tapınağın Kilikya Roma Eyaleti'nin ortak tapınağı (birlik tapınağı) işlevi gördüğünü ortaya koymaktadır. Antoninler dönemi, özellikle Kommodus zamanına tarihlendirilen yapı, Tarsus'un kurucusu ve baş tanrısı Sandan'a (Sandon) adanmış olabileceği düşünülmektedir. Bu tanrıların Roma döneminde Jupiter ile özdeşleşmesi nedeniyle Jupiter Tapınağı olarak inşa edildiği arkeolojik verilerle desteklenmektedir.

Buluntu Repertuarı ve Seramik Analizi

Kazılarımız sırasında Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait zengin bir buluntu repertuarı ortaya çıktı. Sikke, kandil ve keramik parçaları yapının uzun süre kullanıldığını göstermektedir. Bu buluntular şu anda Tarsus Müzesi'nde sergilenmektedir. Fransız arkeolog Charles Texier'in kazıları sırasında bulduğu büyük bir heykele ait olduğu sanılan parmak parçası, yapının anıtsal heykeltıraşlık programına sahip olduğunu işaret etmektedir.

Araştırma Tarihçesi ve Metodolojik Yaklaşımlar

Yapının araştırma tarihçesi, arkeolojik metodolojinin gelişimi açısından oldukça öğreticidir. 1836 yılında Fransız konsolosu Gillet'in dinamit kullanarak yaptığı 'araştırma' yapıya büyük zarar vermiş, bu da günümüzde arkeolojik kazılarda uyguladığımız non-destruktif yöntemlerin önemini göstermektedir. 1888-1890 yıllarında R. Koldewey'in ilk ciddi incelemesi, modern arkeolojik yaklaşımların başlangıcı sayılabilir.

Koruma Sorunları ve Kentsel Baskı

Arkeolojik sit alanlarının korunması konusundaki deneyimlerime dayanarak, Donuktaş'ın karşılaştığı sorunlar maalesef Anadolu'daki birçok antik yapının ortak kaderidir. Kuzey ve doğu duvarlarına dayanan binalar nedeniyle yapı abluka altında kalmış, gecekondular yüzünden görünürlüğü azalmıştır. Bu durum, arkeolojik mirasın korunmasında acil müdahale gerektiren bir sorundur.

Ziyaret ve Araştırma İmkanları

Yapı şu anda Tekke Mahallesi muhtarlığından anahtar temin edilerek ziyaret edilebilmektedir. Gözlükule'nin 700 metre kuzey doğusunda konumlanan tapınak, Tarsus merkezindeki diğer tarihi yapılarla birlikte bir arkeolojik rota oluşturmaktadır. Tarsus İlçe Merkezi'ne ulaştıktan sonra Adana Caddesi üzerinde Eski Cami'nin karşısından güneye yönelerek ulaşılabilir.

20 basamaklı kaide üzerine oturan bu yüksek podyumlu tapınak, rampa ve cella duvarları ile masif tonozlu kemerleriyle Roma mimarisinin anıtsal özelliklerini yansıtmaktadır. Yapı içindeki yeraltı tünelleri ve sonradan açılan giriş kapısı, arkeolojik araştırmalar için hâlâ çözülmemiş sorular barındırmaktadır.