Mersin Donuktaş Tapınağı: Tarsus'un Roma İmparatorluk Kültü ve Bizans Geçiş Dönemi Tanığı

Tarsus'ta yer alan Donuktaş Tapınağı, Roma İmparatorluğu'nun MS 2. yüzyılındaki dinsel ve siyasi yapılanmasının somut bir göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir tarihçi gözüyle değerlendirdiğimde, bu anıtsal yapı yalnızca mimari bir eser değil, aynı zamanda Roma'nın Anadolu'daki hegemonya stratejilerinin ve sonrasında Bizans dönemindeki kültürel süreklilik-kopuş dinamiklerinin önemli bir belgesidir.

Roma İmparatorluk Kültü ve Hadrianus Dönemi Bağlamı

MS 130'lu yıllarda, Hadrianus-Septimius Severus döneminde inşasına başlanan tapınak, Roma İmparatorluğu'nun Antoninler dönemindeki dinsel politikalarının yerel yansımasını göstermektedir. Tarsus sikkelerinden elde edilen veriler, yapının Hadrianus'un imparator kültü için tasarlandığını doğrulamaktadır. Bu durum, Roma'nın yerel dinsel gelenekleri imparatorluk ideolojisiyle harmanlama stratejisinin somut bir örneğidir.

Kilikya Roma Eyaleti'nin ortak tapınağı olarak işlev gören bu yapı, eyalet düzeyindeki dinsel birliğin sağlanması açısından kritik öneme sahipti. Kommodus zamanına tarihlendirilen inşaat süreci, Roma'nın Anadolu'daki konsolidasyon politikalarının bir parçası olarak değerlendirilmelidir.

Mimari Analiz ve İnşaat Teknikleri

Yapının mimari özellikleri, Roma mühendisliğinin Anadolu'daki uygulamalarını göstermesi açısından dikkat çekicidir. Dikdörtgen planlı anıtsal tapınak, kaynaklara göre farklı ölçülerde (98m x 43m, 100m x 43m ve 133.50m x 60.50m) belgelenmiştir. Bu ölçü farklılıkları, yapının tamamlanamayan doğasıyla ilişkilendirilebilir.

Sıkıştırılmış çakıl taşı ve Roma betonu kullanımı, dönemin standart inşaat tekniklerini yansıtmaktadır. İstanbul Üniversitesi Yer Bilimleri Fakültesi'nin araştırmalarıyla doğrulanan Roma betonu kullanımı, yapının orijinal dönemini kesin olarak belgelemektedir. 20 basamaklı kaide üzerine oturan yapının 8 metre yüksekliğindeki duvarları ve 6.5 metre kalınlığı, anıtsal karakterini vurgulamaktadır.

Araştırma Tarihçesi ve Bilimsel Yaklaşımlar

Yapının modern dönemdeki araştırma süreci, 19. yüzyıl Oryantalizm'inden çağdaş arkeolojiye uzanan metodolojik dönüşümü göstermektedir. 1545'te Venedik balyozu Barbaro'nun saray kalıntısı değerlendirmesinden, 1861'de Viktor Langlois'in Sardanapalus mezarı teorisine kadar uzanan erken dönem yaklaşımlar, dönemin bilimsel paradigmalarını yansıtmaktadır.

1836'da Fransız konsolosu Gillet'in dinamit kullanarak yaptığı araştırma, 19. yüzyıl arkeolojisinin yıkıcı metodlarının somut bir örneğidir. R. Koldewey'in 1888-1890 arasındaki incelemeleri ise daha sistematik bir yaklaşımın başlangıcını işaret etmektedir.

Prof. Dr. Nezahat Baydur'un 1982-1992 arasında gerçekleştirdiği bilimsel kazılar, yapının dini amaçlarla inşa edilen tapınak olduğunu kesinleştirmiştir. 2007'de Alman arkeolog Winfred Held yönetimindeki araştırmalar ve 2012'de Almanya Marburg Üniversitesi'nin lazer tarama teknikleri, modern arkeolojinin teknolojik imkanlarını göstermektedir.

Bizans Dönemi ve Kültürel Süreklilik

Kazılarda bulunan Roma, Bizans ve Osmanlı dönemine ait sikke, kandil ve keramik parçaları, yapının tarihsel sürekliliğini belgeleyen önemli verilerdir. Özellikle Bizans dönemine ait buluntular, yapının Roma sonrası dönemde de kullanımda olduğunu göstermektedir.

Tarihi metinlerden anlaşılan, Ayasofya'nın kapılarından birinin Donuktaş'tan Bizans İmparatorluğu tarafından İstanbul'a taşınması, yapının Bizans dönemindeki önemini ve malzeme kaynağı olarak kullanımını göstermektedir. Bu durum, Bizans'ın Roma mirasını yeniden değerlendirme ve dönüştürme politikalarının somut bir örneğidir.

Dinsel Senkretizm ve Yerel Kültürler

Yapının Tarsus'un kurucusu ve baş tanrısı Sandan'a (Sandon) adanmış olabileceği düşüncesi, Roma dönemindeki dinsel senkretizmin yerel yansımalarını göstermektedir. Bu tanrıların Roma döneminde Jupiter ile özdeşleşmesi, imparatorluğun yerel dinsel gelenekleri kendi ideolojik çerçevesine entegre etme stratejisinin tipik bir örneğidir.

Tarsus'un Roma dönemindeki hedefinin dünyanın yedi harikasını geçmek olması ve bu doğrultuda anıtsal tapınağın inşa edilmesi, yerel elitlerin Roma kültürüne eklemlenme süreçlerini yansıtmaktadır.

Günümüzdeki Durum ve Koruma Sorunları

Yapının kuzey ve doğu duvarlarına dayanan binalar nedeniyle abluka altında kalması ve gecekondular yüzünden görünürlüğünün azalması, modern dönemde tarihi eserlerin karşılaştığı kentsel baskıları göstermektedir. Bu durum, kültürel mirasın korunmasında karşılaşılan sosyo-ekonomik zorlukların somut bir örneğidir.

Girişin Tekke Mahallesi muhtarlığından anahtar temin edilerek sağlanması, yapının günümüzdeki erişilebilirlik sorunlarını yansıtmaktadır. Bu durum, tarihi eserlerin toplumsal kullanımı ve koruma dengesinin kurulmasındaki zorlukları göstermektedir.

Sonuç

Donuktaş Tapınağı, Roma İmparatorluğu'nun Anadolu'daki dinsel ve siyasi hegemonya stratejilerinden Bizans dönemindeki kültürel dönüşümlere kadar uzanan geniş bir tarihsel perspektifi sunmaktadır. Yapının tamamlanamayan durumu, Roma'nın yerel projelerindeki sınırlılıkları gösterirken, sonraki dönemlerdeki kullanımı kültürel süreklilik dinamiklerini yansıtmaktadır. Modern araştırmaların ortaya koyduğu veriler, yapının yalnızca yerel değil, imparatorluk çapında bir öneme sahip olduğunu göstermektedir.