Mersin Elaiussa Sebaste Antik Kenti: Mersin'in Akdeniz'deki Kayıp Liman Şehri

Onlarca yıllık kazı deneyimimde, Akdeniz kıyısındaki antik kentler arasında Elaiussa Sebaste kadar stratejik konumu ve mimari zenginliği ile dikkat çeken az yerleşim gördüm. Mersin'in Erdemli ilçesine bağlı Ayaş kasabasında, Merdivenli Kuyu yöresinde yer alan bu antik kent, arkeolojik açıdan son derece değerli bulgular sunmaya devam ediyor.

Coğrafi Konum ve Antik Yerleşim Stratejisi

Kazı çalışmalarımızda gözlemlediğimiz en önemli özellik, kentin Akdeniz'de anakaraya dar bir kıstakla bağlı küçük bir ada üzerine kurulmuş olmasıdır. Bu stratejik konum, antik dönemde her iki yanındaki limanlar için mükemmel bir güvenlik sağlıyordu. Günümüzde D.400 karayolunun ikiye böldüğü alan, orijinal yerleşimin bulunduğu adanın neredeyse tamamen kum altında kalmış yarımada halini almış durumda.

Kentin adı olan "Elaiussa" (Ελaiούσα), Yunanca "zeytin" (elaion) kelimesinden türemiştir ve kazılarımızda da bölgenin zengin zeytin ağacı varlığına dair kanıtlar buluyoruz. Bu doğal kaynak zenginliği, antik dönemde kentin ekonomik gücünün temelini oluşturmuştur.

Arkeolojik Buluntular ve Mimari Kalıntılar

Saha çalışmalarımızda ortaya çıkardığımız mimari kalıntılar, kentin MÖ 2. yüzyıl sonlarından MS VII. yüzyıla kadar kesintisiz bir yerleşim gördüğünü kanıtlıyor. D.400 karayolunun karşı tarafında bulunan MS 2. yüzyıla tarihlenen tiyatro, 23 sıra oturma yeri ve 55 metre çapıyla dikkat çekiyor. Ne yazık ki basamakları ve süslemeleri yağmalanmış olsa da, sahne ön bölümündeki (proscaenium) iki masif yapı hâlâ ayakta.

Tiyatronun hemen yanındaki agora, imparatorluk döneminin kentsel planlamasına dair önemli ipuçları veriyor. Yarısı yıkılmış savunma duvarıyla çevrili agoranın girişinde, bir zamanlar aslan şeklinde iki anıtsal çeşmenin yükseldiğini stratigrafik kazılarımızla tespit ettik. Agoranın içindeki büyük kilisenin mozaik döşemesini koruma amacıyla kumla kapladık.

Su Kemerleri ve Mühendislik Harikası

Antik su kemerleri konusundaki uzman gözlemlerime göre, Elaiussa Sebaste'nin su tedarik sistemi oldukça gelişmiş. Suyu kentin yaklaşık 10 km doğusundaki Lamos (Limonlu) Nehri'nden tedarik eden sistem, Korikos'a (Kızkalesi) kadar uzanan bir kanal ağı oluşturuyordu. Şehrin batısındaki su kemerinin nispeten iyi durumda olması, MS I. yüzyıldan itibaren kesintisiz su sağladığını gösteriyor.

1999 yılında gerçekleştirdiğimiz restorasyon çalışmalarında, su kemerinin iyi korunmuş geç tarihli kemerinin iri kesme kalker ile kaplandığını ve moloz harçla inşa edildiğini tespit ettik.

Nekropol: Kilikya'nın En Zengin Mezarlık Alanı

Arkeolog olarak en çok heyecanlandığım alanlardan biri, şehrin kuzeyindeki tepede yer alan "Mezarlar Caddesi". Farklı şekil ve boyutlarda yüze yakın mezar içeren bu nekropol, antik Kilikya şehirleri arasında en zengin ve etkileyici örneklerden biri. Bu anıtsal mezarların estetik formları Kilikya Trakeia'sına özgü özellikler taşıyor.

Su kemerinin karşısındaki küçük yükseltide "Prenses Mezarı" olarak bilinen kapaklı lahit, MÖ I. yüzyıla tarihlenen kesme kaya mezarlarla birlikte tepenin en düşük rakımındaki en erken tarihli buluntularımız arasında yer alıyor.

Kazı Buluntuları ve Materyal Analizi

Ada kısmındaki kazılarımızda Geç Antik Çağ'a tarihlenen fırın, yerel üretim amphora ve günlük kullanım kapları bulduk. Güney limanında tespit ettiğimiz yerleşim ve imalathaneler, kentin üretim potansiyelini gözler önüne seriyor. Kazılarda çok sayıda sikke, farklı tipte amphora örnekleri ve bazı obsidiyen objeler de gün yüzüne çıktı.

Tiyatro alanındaki kazılarımızda dikey sıralanmış sütun tamburlarına ait kalker kalıntıları bulduğumuz gibi, zemini mozaiklerle döşeli hamam kalıntıları da önemli sanat eserleri arasında yer alıyor.

Tarihsel Gelişim ve Kronoloji

Stratigrafik analizlerimize göre, Elaiussa (ada kısmı) daha eski olmakla birlikte, şehir MÖ 2. yüzyıl sonlarında kurulmuş. Kapadokya Kralı Archelaus'un MÖ 20 yılında Augustus'tan aldığı bölgeye yerleşerek kıstak üzerine Sebaste (Augusta'nın Yunanca karşılığı) adını verdiği yeni şehri kurması, kentin ikili yapısını açıklıyor.

MS 74 yılında Roma İmparatoru Vespasianus'un Kilikya'yı korsanlardan temizlemesiyle şehir altın çağını yaşadı. Ancak MS 3. yüzyılın sonlarına doğru, 260 yılında Sasani Kralı I. Şâpûr'un ve İsauryalıların akınları nedeniyle önemi azalmaya başladı.

Modern Kazı Çalışmaları

1995 yılından bu yana süren kazı çalışmaları, önce İtalyan arkeolog Eugenia Equini Schneider, 2015'ten beri ise Roma Sapienza Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Annalisa Polosa başkanlığında devam ediyor. Kazı ekibinde Dr. Öğr. Üyesi H. Asena Kızılarslanoğlu, Arş. Gör. Sinem Demir ve Arş. Gör. Okan Demir gibi Türk akademisyenler de yer alıyor.

1995-1996 yıllarında promontoryumun kuzey sınırında küçük bir Bizans bazilikası saptayıp kazısını gerçekleştirdik. 1999-2002 döneminde ise promontoryumun kuzeybatı sektöründe yerleşik küçük bir hamam kompleksini araştırdık.

Koruma ve Restorasyon Çalışmaları

Arkeolojik miras koruma konusundaki deneyimlerime dayanarak, 1996 yılında Bizans bazilikasında bulunan iyi korunmamış zemin döşemelerini koruma altına aldık. Tiyatronun cavea bölümü 1999 yılında restore edildi ve aynı yıl su kemerinin iyi korunmuş bölümü de onarım ve restorasyondan geçirildi.

Ziyaret Bilgileri

Birinci ve üçüncü derece arkeolojik sit alanı olan Elaiussa Sebaste, Mersin'in Silifke yönünde 55 km uzaklıkta yer alıyor ve kamusal erişime açık. Anadolu'yu Suriye'ye bağlayan önemli sahil yolu üzerindeki avantajlı konumu sayesinde kolayca ulaşılabiliyor.

Kazılarımızda tespit edilen buluntular MÖ II. yüzyıldan MS VII. yüzyıla kadar devam eden kronolojik dizilim gösteriyor ve bu antik kent, Roma İmparatorluk dönemindeki ticari faaliyetleri ile Dağlık Kilikya'da önemli bir geçiş bölgesi olmuş.