Mersin Gözlükule Höyüğü: Tarsus'un 9000 Yıllık Arkeolojik Hazinesi

Onlarca yıllık kazı deneyimimde karşılaştığım höyükler arasında Gözlükule, Anadolu arkeolojisi için benzersiz bir öneme sahiptir. Mersin ili Tarsus ilçe merkezinde, Gözlükule mahallesinde yer alan bu höyük, sadece 9000 yıllık geçmişiyle değil, aynı zamanda Anadolu kronolojisine yaptığı katkılarla da dikkat çeker.

Stratejik Konumun Arkeolojik Önemi

Bir arkeolog olarak, höyüklerin konum seçimlerini analiz ettiğimizde Gözlükule'nin neden bu kadar uzun süre kesintisiz iskân edildiğini anlıyoruz. Toroslar'dan gelen bir akarsuyun kıyısında kurulmuş olan höyük, Gülek Boğazı çıkışında stratejik bir noktada konumlanmıştır. Bu konum, Orta Anadolu'dan Akdeniz kıyılarına doğal geçişi sağlarken, aynı zamanda Amik Ovası yoluyla Kuzey Suriye'ye ulaşımın kavşağında bulunmaktadır.

Kazılarımızda gözlemlediğimiz gibi, antik dönemlerde Akdeniz kıyısını takip eden ana yol sistemi ile Toros Dağları'ndan Anadolu platosuna uzanan vadiler boyunca ilerleyen yol sistemlerinin kesişim noktasında yer alması, höyüğün ticari önemini açıklamaktadır.

Stratigrafik Analiz ve Kazı Bulguları

300 metre çapında ve 25 metre yüksekliğindeki höyükte yaptığımız stratigrafik çalışmalar, 33 yerleşim tabakası ortaya çıkarmıştır. 12-14 metre derinliğe ulaştığımız kazılarda, Neolitik dönemden başlayarak Erken İslami Döneme kadar kesintisiz bir yerleşim dizisi tespit ettik.

Kazı metodolojimiz açısından en önemli bulgularımızdan biri, Neolitik, Kalkolitik, Erken Tunç Çağı I, II ve III. evreler, Orta Tunç Çağı, Geç Tunç Çağı I ve II. evreler, Demir Çağı, Helenistik ve Roma dönemlerine tarihlenen yapı katlarının net bir şekilde ayrılabilmesidir. Maalesef Orta Çağ'a ait tabakalar, höyüğün üst kısımlarında yer aldığı için ciddi tahribata uğramıştır.

Erken Tunç Çağı Mimari Kalıntıları

Höyüğün doğu tarafında ortaya çıkardığımız Erken Tunç Çağı I. Evreye ait taş temeller, bir savunma duvarına ait olduğunu düşündüğümüz yapısal kalıntılardır. Bu duvara bağlı olduğunu değerlendirdiğimiz kule kalıntıları ve kuleden uzanan taş döşeli yolun iki yanındaki yapılar, dönemin kentsel planlamasına dair önemli ipuçları vermektedir.

Bu yapılarda tespit ettiğimiz sekiler, kerpiçle kapatılmış su yolları ve depolama alanları, yerleşimin gelişmiş bir altyapıya sahip olduğunu göstermektedir. Erken Tunç Çağı II. Evrede gözlemlediğimiz acil duvar inşaatı - mevcut suru kalınlaştırmak için evlerin aceleyle yıkılıp kerpiçten ikinci bir duvar yapılması - dönemin güvenlik kaygılarını yansıtmaktadır.

Buluntu Analizleri ve Kültürel Değerlendirmeler

Kazılarımızda ortaya çıkardığımız sanat eserleri, dönemin kültürel bağlantılarını anlamamızı sağlamaktadır. Erken Tunç Çağı I. Evreye tarihlediğimiz kilden yapılmış tanrıça heykeli, benzerlerini Kusura Höyük ve Termi'de gördüğümüz örneklerle karşılaştırıldığında, dönemin kültürel etkileşim ağlarını ortaya koymaktadır.

1935 yılında A Bölümü'nde bulunan Milattan Önce ilk yüzyıllara ve Milattan Sonra'ya ait kandiller ve pişmiş toprak buluntular, yerleşimin Roma dönemindeki canlılığını göstermektedir. Yeni kazılarımızda A Bölümü'nde bulduğumuz, Arap kadınlarına benzer özellikler gösteren yaşlı kadın başı, Erken İslami dönem kültürel etkileşimlerinin somut kanıtıdır.

Kazı Tarihçesi ve Bilimsel Katkılar

Gözlükule'deki ilk sistematik kazılar 1934-1939 ve 1947-1949 yılları arasında Hetty Goldman başkanlığında yürütülmüştür. Goldman'ın öncü çalışmaları, Anadolu arkeolojisinin temel metodolojik yaklaşımlarını şekillendirmiştir. II. Dünya Savaşı nedeniyle ara verilen kazılara 1947-1949 döneminde Machteld Johanna Mellink ve Theresa Goell'in katılımı, disiplinlerarası yaklaşımın önemini ortaya koymuştur.

2007 yılından itibaren Prof. Dr. Aslı Özyar başkanlığında Boğaziçi Üniversitesi ekibi tarafından sürdürülen çalışmalar, Goldman yayınlarında eksik kalan Erken İslami katmanın tanımlanmasına odaklanmıştır. Bu çalışmalarda Erken İslami döneme ait duvar kalıntılarının Geç Tunç IIb dönemine ait zemin üzerine yerleştirildiğini tespit ettik.

Anadolu Arkeolojisine Katkıları

Bir arkeolog olarak vurgulamamız gereken en önemli nokta, Gözlükule kazılarının Anadolu arkeolojisi kronolojisine yaptığı katkıdır. Burada ortaya çıkardığımız stratigrafi, Tunç Çağı Anadolu kronolojisi açısından referans niteliğindedir. Erken Tunç Çağı'nın I., II. ve III. evrelere bölümlendirilmesi bu kazılar ışığında gerçekleştirilmiştir.

Gözlükule kazıları, Kuzey Mezopotamya kültür evrelerinin Anadolu Arkeolojisi'ne uyarlanmasını sağlamış, 1950'lerden itibaren yayınlanan Goldman Dönemi kazı sonuçları Anadolu arkeolojisinin temel başvuru kaynaklarından birini oluşturmuştur.

Koruma ve Gelecek Perspektifi

1985 yılında 1291 Tescil No ile tescillenen höyük, günümüzde Tarsus İlçesi'nin bir parkı olarak kullanılmaktadır. 1934-1949 yılları arasındaki kazılarda elde edilen buluntular Adana Arkeoloji Müzesi'ne bağlı ayrı bir alanda korunmaktadır.

Kazı başkanı olarak deneyimlerimden yola çıkarak söyleyebilirim ki, Gözlükule Höyüğü sadece Kilikya tarihi için değil, tüm Anadolu arkeolojisi için kritik öneme sahiptir. Höyüğün güney kesiminin yol tarafından kesilmesi gibi modern tehditler, bu değerli arkeolojik mirasın korunması konusundaki aciliyeti ortaya koymaktadır.