Mersin Gülek Kalesi: Tarsus'un Stratejik Savunma Yapısının Tarihsel Analizi

Mersin'in Tarsus ilçesine bağlı Gülek Mahallesi'nde, Toros Dağları'nın 1530 metre yüksekliğindeki sarp kayalıkları üzerinde yükselen Gülek Kalesi, Anadolu tarihinin önemli geçiş noktalarından birini temsil etmektedir. Orta Çağ kökenli bu savunma yapısı, İç Anadolu ile Akdeniz arasındaki kritik geçiş güzergahını kontrol eden konumuyla, farklı medeniyetlerin egemenlik mücadelelerine tanıklık etmiştir.

Kilikya Ermeni Krallığı Dönemindeki Kuruluş ve İlk Dönem

Arşiv kaynaklarının analizi, kalenin Kilikya Ermeni Krallığı döneminde inşa edildiğini veya bu dönemde esaslı onarımlar geçirdiğini göstermektedir. 1198-1199 tarihli taç giyme listelerinde yer alan "Gülek Lordu Smbat" kaydı, kalenin o dönemdeki adının "Asakaliba" olduğunu ve bölgesel yönetim sistemindeki yerini ortaya koymaktadır. Bu dönemde kalenin bosajlı kesme blok taş malzemesiyle inşa edilmesi, Ermeni dönemi kalelerine özgü karakteristik yapı tekniklerinin uygulandığını göstermektedir.

Kronolojik açıdan değerlendirildiğinde, kalenin Gülek Boğazı'nı geçenlerden komutanına ücret alındığına dair kayıtlar, bu yapının sadece askeri bir savunma noktası olmadığını, aynı zamanda ekonomik bir kontrol merkezı işlevi gördüğünü ortaya koymaktadır. Bu durum, Orta Çağ'da ticaret yollarının kontrolünün siyasi güç ve ekonomik gelir açısından ne denli kritik olduğunu göstermektedir.

Memlük ve Osmanlı Egemenlik Dönemleri

Kalenin tarihsel sürekliliği, Kilikya Ermeni Krallığı'nın sona ermesinden sonra da devam etmiştir. Memlük egemenliği altına giren kale, sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'nun kontrolüne geçmiştir. Bu geçiş dönemleri, kalenin stratejik öneminin farklı siyasi yapılar tarafından da kabul gördüğünü ve sürekli kullanımda kaldığını göstermektedir.

Osmanlı dönemi kayıtlarında, kalenin kuzeybatısında kurşun madeni bulunduğuna dair bilgiler, bölgenin sadece stratejik değil, aynı zamanda ekonomik açıdan da önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum, Osmanlı İmparatorluğu'nun bölgeyi kontrol altında tutma gerekçelerini çok boyutlu olarak açıklamaktadır.

19. Yüzyıl Modernleşme Dönemindeki Gelişmeler

1830'larda Kavalalı İbrahim Paşa'nın kaleyi kısa süre işgal etmesi, 19. yüzyılın ilk yarısındaki siyasi çalkantıların Anadolu'nun bu stratejik noktasına da yansıdığını göstermektedir. Bu dönemde kalenin güney-batı duvarında yapılan işçiliğin, Pozantı'daki İbrahim Paşa tabyalarıyla benzerlik göstermesi, askeri mühendislik tekniklerinin bölgesel uygulamalarındaki sürekliliği ortaya koymaktadır.

Bu gelişme, Osmanlı modernleşme sürecinin askeri yapılanma boyutunun taşra uygulamalarını anlamak açısından önemli bir veri sunmaktadır. Kavalalı İbrahim Paşa'nın bölgedeki kısa süreli varlığının bile kalıcı mimari izler bırakması, dönemin askeri stratejilerinin yerel yapılar üzerindeki etkisini göstermektedir.

Mimari Özellikler ve Tarihsel Süreklilik

Kalenin mimari analizi, farklı dönemlerdeki kullanım izlerini net bir şekilde ortaya koymaktadır. Güney kapıdan girişin sağlandığı yapıda, surların ağırlıklı olarak güney ve batı cephelerinde konumlandırılması, doğal coğrafyadan maksimum faydalanılarak savunma stratejisinin geliştirildiğini göstermektedir. Yuvarlak ve kare planlı kulelerle tahkim edilen surlar, dönemin askeri mimari anlayışının pratik uygulamalarını yansıtmaktadır.

En doğu ucundaki sarnıç yapısı, kalenin uzun süreli kuşatmalara karşı hazırlıklı olduğunu ve su ihtiyacının stratejik planlamanın önemli bir parçası olduğunu ortaya koymaktadır. Müştemilattaki yapıların büyük kısmının günümüze ulaşamaması, tarihsel süreç içerisinde kalenin maruz kaldığı tahribatın boyutlarını göstermektedir.

Sonuç: Tarihsel Süreklilik ve Kültürel Miras

Gülek Kalesi, Kilikya Ermeni Krallığı'ndan Osmanlı İmparatorluğu'na uzanan tarihsel süreçte, Anadolu'nun stratejik geçiş noktalarının siyasi ve ekonomik önemini somut olarak gösteren bir yapıdır. Farklı dönemlerdeki kullanım izleri, taş işçiliği ve yüzey buluntuları, bölgenin tarihsel sürekliliğini ve kültürel katmanlaşmasını yansıtmaktadır.

Günümüzde Tarsus'a 60-65 km, Mersin'e 95 km mesafede bulunan ve Gülek beldesinden 5 km'lik yolla erişilen kale, tarihsel araştırmalar açısından önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. 1530 metre rakımdaki konumu ve Gülek Boğazı'na hâkim stratejik pozisyonu, Orta Çağ'dan modern döneme kadar Anadolu tarihinin önemli kesitlerini anlamamıza katkı sağlamaktadır.