Mersin Kız Kalesi: Mersin'in Deniz Ortasındaki Bizans ve Ermeni Mimari Mirası

Onlarca yıldır Anadolu'nun çeşitli antik kentlerinde kazı çalışmaları yürüten bir arkeolog olarak, Mersin Erdemli'deki Kız Kalesi'ni incelediğimde, bu yapının Akdeniz arkeolojisi açısından ne denli önemli bir konumda olduğunu bir kez daha anlıyorum. Deniz ortasında, yaklaşık 15.000 m² büyüklüğündeki küçük bir ada üzerinde yükselen bu kale, sadece mimari özellikleriyle değil, barındırdığı arkeolojik bulgularla da bizi büyülemeye devam ediyor.

Stratigrafik Analiz: Katmanlar Halinde Tarih

Kız Kalesi'nin arkeolojik değerini anlamak için öncelikle yapının stratigrafik özelliklerine bakmamız gerekiyor. İlk inşası 11. yüzyılda Bizans İmparatorluğu döneminde gerçekleştirilen kale, 1199 yılında I. Leon tarafından yeniden inşa edilmiştir. Ancak asıl dikkat çekici olan, 13. yüzyılda Ermeni Kral I. Levon ve Kral I. Hethum tarafından yapılan kapsamlı onarım ve yeniden inşa çalışmalarıdır.

Bir kazı başkanı olarak, bu tür çok dönemli yapılarda en önemli zorlukların başında, farklı inşa evrelerini birbirinden ayırt etmek gelir. Kız Kalesi'nde kullanılan yapı malzemelerinin analizi, bu konuda bize önemli ipuçları sunmaktadır. Taş ve devşirme malzeme kullanımının yanı sıra, özellikle Lusignanlar Dönemi'ne ait moloz taş kullanımı, yapının farklı dönemlerdeki onarımlarını net bir şekilde ortaya koymaktadır.

Mimari Strüktür ve Arkeolojik Bulgular

192 metre uzunluğundaki sur sistemi, sekiz burçla korunmuş olan kalenin mimari planlaması, dönemin savunma mimarisinin mükemmel bir örneğini oluşturmaktadır. Kuzeyde ana kapı, batı tarafında küçük kapı ve galeri düzenlemesi, kalenin hem savunma hem de yaşam alanı olarak kullanıldığını göstermektedir.

Güney ve batı duvarlarının birbirine dik, kuzey ve doğu duvarlarının ise kavisli surlarla çevrilmiş olması, yapının coğrafi konumuna göre planlandığını ortaya koymaktadır. Üçgen, dörtgen ve yuvarlak biçimli burçların varlığı, farklı dönemlerdeki mimari anlayışların bir arada bulunduğunu göstermektedir.

Avluda yer alan şapel, sarnıçlar, işlikler ve odalar, kalenin sadece askeri bir yapı olmadığını, aynı zamanda günlük yaşamın sürdürüldüğü bir yerleşim yeri olduğunu kanıtlamaktadır. Bu tür bulgular, arkeolojik açıdan son derece değerlidir çünkü dönemin sosyal yaşamı hakkında somut veriler sunar.

Epigrafik Bulgular ve Sanat Eserleri

Epigrafya uzmanı olarak, Kız Kalesi'ndeki yazıtları özellikle önemli buluyorum. Şapel içindeki beş satırlık yazıt ve batı köşesindeki revak üzerindeki yazıt, yapının tarihlendirilmesi ve kullanım amacının anlaşılması açısından kritik öneme sahiptir. Bu yazıtların paleografik analizi, kalenin farklı dönemlerindeki işlevleri hakkında bize değerli bilgiler sunmaktadır.

Orta alanında bulunan opus sectile zemin döşemesi ve taban mozaikleri, dönemin sanat anlayışını yansıtan önemli bulgulardır. Şapel içindeki taban mozaiği, özellikle Bizans ve Ermeni sanat geleneğinin sentezini gözler önüne sermektedir. Bu tür mozaik çalışmaları, hem teknik hem de ikonografik açıdan analiz edildiğinde, dönemin kültürel etkileşimleri hakkında önemli ipuçları vermektedir.

Seramik Analizi ve Dönemsel Bulgular

Kalenin farklı katmanlarından elde edilen seramik buluntular, yapının kullanım dönemlerini net bir şekilde ortaya koymaktadır. Roma Dönemi'nde korsanların barınağı olarak kullanılmasından, Bizans, Ermeni ve Lusignan dönemlerinde Korikos Kalesi kadar önem taşımasına kadar geçen süreçte, seramik repertuvarındaki değişimler dikkat çekicidir.

1361'de Kıbrıs Krallığı, 1448'de Karamanoğulları ve 1471'de Osmanlı Sadrazamı Gedik Ahmet Paşa tarafından ele geçirilmesi, kalenin stratejik önemini göstermektedir. Her dönemde farklı kültürel etkilerin izlerini seramik buluntularda görmek mümkündür.

Koruma ve Belgeleme Teknikleri

Deniz ortasındaki konumu nedeniyle Kız Kalesi, koruma açısından özel zorluklar barındırmaktadır. Tuzlu su etkisi, rüzgar erozyonu ve dalga aşındırması gibi doğal faktörler, yapının korunması için sürekli müdahale gerektirmektedir. Arkeometrik analizler, yapı malzemelerinin zamanla nasıl etkilendiğini ve hangi koruma yöntemlerinin uygulanması gerektiğini göstermektedir.

Kıyıdan yaklaşık 300-600 metre uzaklıkta bulunan kalenin belgelenmesi, özel teknikler gerektirmektedir. Fotogrametrik belgeleme, 3D modelleme ve dijital restitüsyon çalışmaları, yapının gelecek nesillere aktarılması açısından kritik öneme sahiptir.

Tarihsel Süreklilik ve Kültürel Katmanlar

Cem Sultan'ın Rodos Şövalyeleri tarafından gönderilen gemiye binmeden önce bir süre burada kalması, kalenin Osmanlı dönemindeki önemini göstermektedir. Bu tür tarihsel olaylar, arkeolojik bulgularla desteklendiğinde, yapının sadece mimari değil, aynı zamanda siyasi tarih açısından da önemini ortaya koymaktadır.

Hem Bizans hem Ermeni mimari mirasını bir arada barındıran kale, Anadolu'nun çok kültürlü yapısının mükemmel bir örneğidir. Bu durum, arkeolojik kazılarda karşılaştığımız kültürel sentez örneklerinin ne denli değerli olduğunu göstermektedir.

Araştırmacılar İçin Öneriler

Kız Kalesi'ni ziyaret edecek araştırmacılar için, Mersin şehir merkezinden yaklaşık 80 km uzaklıktaki Kızkalesi beldesine ulaşım oldukça kolaydır. Yaz aylarında kaleye denizden teknelerle ulaşmak mümkün olmakla birlikte, sahilden yapılacak gözlemler de oldukça verimlidir.

Özellikle gün batımında sahilden yapılacak fotoğrafik belgeleme çalışmaları, kalenin mimari özelliklerinin daha net anlaşılmasını sağlamaktadır. Araştırmacıların yanlarında su geçirmez ekipman bulundurmaları, deniz ortasındaki çalışmalar için önemlidir.

Sonuç olarak, Kız Kalesi sadece Mersin'in simge yapılarından biri değil, aynı zamanda Akdeniz arkeolojisinin en önemli örneklerinden biridir. Çok dönemli kullanımı, zengin buluntu repertuvarı ve eşsiz konumu ile araştırmacılar için vazgeçilmez bir çalışma alanı olmaya devam etmektedir.