Mersin Kleopatra Kapısı: Tarsus'un Antik Dönemden Günümüze Uzanan Mimari Mirası

Sanat tarihçisi olarak yıllarca Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde antik yapıları inceleme fırsatı buldum. Mersin'in Tarsus ilçesinde, kent merkezindeki Mersin Caddesi üzerinde konumlanan Kleopatra Kapısı, bu deneyimlerim içinde özel bir yere sahiptir. Antik Tarsus kentine ait ayakta kalan tek kapı olarak, mimari tarihimizin sessiz tanığı konumundadır.

Mimari Analiz: Tek Kemerli Yapının Estetik Değeri

Kleopatra Kapısı'nın mimari özelliklerini incelediğimde, yapının sadeliği içindeki güçlü ifade gücü dikkatimi çeker. İki ayak üzerinde yükselen tek kemer sistemi, at nalı şeklindeki kemer formuyla Bizans ve İslami mimari geleneğinin sentezini yansıtır. Yerden 8.50 metre yüksekliğe ulaşan yapı (bazı kaynaklarda 6.17 metre olarak geçer), ortada 5.60 metre genişlik ve 6.18 metre derinlikle orantılı bir kompozisyon sergiler.

Yapı malzemesi olarak kullanılan kesme taş, antik dönem inşaat tekniklerinin kalitesini gösterir. Horasan harcının bağlayıcı malzeme olarak tercih edilmesi, yapının dayanıklılığını artıran teknik bir tercihtir. Ancak günümüzde gördüğümüz yapının, sonraki dönemlerde devşirme taşlarla yeniden inşa edildiğini belirtmek gerekir. Bu durum, kültürel miras koruma açısından özgün mimari karakterin kısmen kaybolduğunu gösterir.

Tarihsel Katmanlar: Bizans'tan Abbasi Dönemine

Sanat tarihçisi perspektifimle değerlendirdiğimde, Kleopatra Kapısı'nın inşa tarihi konusundaki belirsizlik, Anadolu'daki birçok antik yapının ortak sorunudur. Bizans Dönemi sonları ya da Abbasi Dönemi'nde inşa edildiği değerlendirilen yapı, dönemsel üslup özelliklerini taşır. At nalı şeklindeki kemer formu, özellikle İslami mimari etkilerinin Bizans geleneğiyle harmanlandığı geçiş döneminin karakteristik özelliğidir.

Antik Tarsus kentinin savunma sistemini oluşturan üç kapıdan biri olan Deniz Kapısı, Dağ Kapısı ve Adana Kapısı ile birlikte stratejik bir konuma sahipti. İç içe iki surdan oluşan kent yapısında, savaş anında kapıların kapatılması, dönemin askeri mimari anlayışını yansıtır.

Kültürel Sembolizm: Kleopatra ve Marcus Antonius Buluşması

Yapının "Kleopatra Kapısı" adını almasının arkasındaki hikaye, sanat tarihinde sıkça karşılaştığımız efsane-gerçek arasındaki ince çizgiyi örnekler. İÖ 44 yılında Julius Caesar'ın öldürülmesi sonrası İÖ 41'de Marcus Antonius'un Anadolu'ya geçmesi ve Mısır Kraliçesi VII. Kleopatra ile Tarsus'ta buluşması, tarihi kayıtlarda yer alan gerçek bir olaydırO dönemin limanı olan Gözlükule'de büyük törenle karşılanan bu tarihi şahsiyetlerin Deniz Kapısı'ndan şehre girdikleri rivayet edilir. Bu anlatı, yapının kültürel hafızadaki yerini güçlendirmiş ve "Kleopatra Kapısı" isminin yaygınlaşmasına neden olmuştur. Sanat tarihinde sıkça gözlemlediğimiz gibi, mimari yapılar sadece fiziksel varlıklarıyla değil, taşıdıkları hikayelerle de değer kazanırlar.

Evliya Çelebi'den Günümüze: İsimlendirme Geleneği

17. yüzyılda Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde bu yapı için "İskele Kapısı" isminin kullanılması, dönemsel isimlendirme geleneğini gösterir. Bu durum, mimari yapıların farklı dönemlerde farklı işlevsel kimlikler kazandığını ortaya koyar. Deniz Kapısı, İskele Kapısı ve nihayet Kleopatra Kapısı isimleri, yapının tarihsel süreçteki dönüşümünü yansıtır.

Yıkım ve Yeniden İnşa: Kültürel Mirasın Kaderi

Tarsus'un 18. yüzyıl sonlarına kadar oldukça sağlam üç kapılı surlarının varlığı, antik kent dokusunun ne kadar iyi korunduğunu gösterir. Ancak 1835 yılında Mısırlı İbrahim Paşa tarafından surların yıktırılması, Anadolu'da yaşanan kültürel miras kayıplarının tipik bir örneğidir. Bu yıkımdan sadece iki ayak üzerinde tek kemerli Deniz Kapısı'nın ayakta kalması, yapının mimari dayanıklılığını kanıtlar.

Deniz Kapısı'nın sonraki yıllarda yıkılması ve yerine devşirme taşlardan bugünkü kapının yapılması, restorasyon etiği açısından tartışmalı bir uygulamadır. Günümüzde restorasyon çalışmaları ile özgün görünümünü kısmen kaybetmiş olan yapı, modern koruma yaklaşımlarının önemini vurgular.

Sanat Tarihçisi Gözüyle Değerlendirme

Kleopatra Kapısı, Anadolu mimari tarihinin karmaşık katmanlarını bünyesinde barındıran önemli bir yapıdır. Tek kemerli basit formu, mimari sadeliğin gücünü gösterirken, taşıdığı tarihsel hikayeler kültürel zenginliğini ortaya koyar. Kent merkezindeki konumu ve kolay ulaşılabilirliği, kültür turizmi açısından avantaj sağlar.

Ziyaretçilere tarihi bilgiler ve Kleopatra-Marcus Antonius hikayesinin anlatılması, yapının eğitici işlevini güçlendirir. Sanat tarihçisi olarak, bu tür yapıların sadece fiziksel varlıklarıyla değil, taşıdıkları kültürel kodlarla birlikte değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyorum.

Sonuç olarak, Mersin Tarsus'taki Kleopatra Kapısı, antik Anadolu kentlerinin mimari mirasının günümüze ulaşan nadir örneklerinden biridir. Özgün karakterini kısmen kaybetmiş olsa da, tarihsel önemi ve kültürel değeri tartışılmazdır.