Mersin Tarsus Eski Cami: Tarsus'un Bizans'tan Osmanlı'ya Uzanan Mimari Şaheseri

Sanat tarihçisi olarak yıllarımı Anadolu'nun mimari mirasını incelerken geçirdiğim süreçte, Mersin'in Tarsus ilçesinde yer alan Eski Cami, benim için her zaman özel bir yere sahip olmuştur. Reşadiye Mahallesi'nde, Adana Bulvarı 3014 Sokak'ta konumlanan bu yapı, sadece bir ibadet mekanı değil; aynı zamanda Bizans ve İslam sanatının buluştuğu nadir örneklerden biridir.

Mimari Analiz: Bazilikal Plandan İslam Mimarisine

Yapının mimari özelliklerini incelediğimde, Bizans kilise mimarisinin karakteristik özelliklerini net bir şekilde görebiliyorum. 19.30 m × 17.50 m iç boyutlarına sahip olan bu yapı, klasik bazilikal plan şemasını takip eder. Orta nefin 12.60 metre genişliği, dönemin kilise mimarisindeki ölçü standartlarına mükemmel uyum gösterir.

Yapının en dikkat çekici özelliği, Roma stilindeki kalın ve yüksek duvarlarıdır. Bu duvarlar, hem yapısal dayanıklılık hem de akustik özellikler açısından dönemin mimar ustalarının ustalığını yansıtır. İç kısmın geniş, dışa bakan tarafın dar olması ve derin pencereler, Bizans mimarisinin tipik özelliklerindendir.

Salonu üç sahına ayıran ikişerli iki sıra halindeki dört serbest sütun, yapının orijinal kilise planını koruduğunu gösterir. Bu sütunların gri renkli granit malzemeden yapılması ve antik çağ yapılarına ait olma ihtimali, yapının tarihsel katmanlarını daha da zenginleştirir. Kuzey ve güney duvarlardaki granit yarım sütunlar ise, yapının strüktürel sisteminin bir parçası olarak işlev görür.

Malzeme Analizi ve Yapım Tekniği

Kesme taş tekniğiyle inşa edilen yapı, Bizans döneminin kaliteli işçiliğini yansıtır. Granit sütunların kullanımı, özellikle dikkat çekicidir. Bu malzeme seçimi, hem estetik hem de dayanıklılık açısından bilinçli bir tercihi gösterir. Antik çağ yapılarından devşirme olma ihtimali yüksek olan bu sütunlar, Anadolu'da sıkça karşılaştığımız 'spolia' geleneğinin bir örneğidir.

İkonografik Değerlendirme: Freskler ve Sembolizm

Yapının tavanında korunan freskler, sanat tarihi açısından son derece değerlidir. Merkezi kompozisyonda Hz. İsa'nın yer alması ve etrafında dört İncil yazarının (Yohannes, Mattaios, Marcos ve Lucas) betimlenmesi, Bizans ikonografisinin klasik düzenlemesidir. Bu düzenleme, 'Deesis' ve 'Evangelistler' ikonografik programının bir sentezini sunar.

Fresklerin konumlandırılması da önemlidir: doğuda Yohannes ve Mattaios, batıda Marcos ve Lucas'ın yer alması, Hıristiyan sembolizmindeki yön kavramıyla ilişkilidir. Bu düzenleme, yapının orijinal liturgik işlevini anlamamıza yardımcı olur.

Dönüşüm Süreci: Kiliseden Camiye

Yapının camiye dönüştürülme süreci, Anadolu'daki kültürel dönüşümün mimari yansımasıdır. 1359 yılında Ramazanoğullarının eline geçen kentte, bu dönüşüm iki farklı tarihte gerçekleşmiş olabilir. 1360'da Seyfeddin Bay-Temur el Harizmi tarafından camiye dönüştürülmesi ve 1415'te Ramazanoğlu Şebabettin Ahmet Bey tarafından onarılması, yapının sürekli kullanımda olduğunu gösterir.

Camiye dönüştürülme sürecinde yapılan eklemeler, İslam mimarisinin gereklilikleriyle açıklanabilir. Güney duvarına eklenen mihrap, kıble yönünü belirlemek için gerekli bir müdahaledir. Doğu cephesindeki minare ve kuzey cephesindeki son cemaat saçağı, yapının yeni işlevine uygun eklemelerdir.

Tarihsel Katmanlar ve Belgeleme

1102 yılında St. Paul Katedrali adıyla inşa edilen yapının en önemli tarihsel anı, 6 Ocak 1198'de Papa'nın elçisi Kardinal Conrad von Wittelsbach'ın burada I. Levon'u Ermeni Kralı olarak taç giydirmasıdır. Bu olay, yapının sadece yerel değil, uluslararası önemde bir merkez olduğunu gösterir.

18. ve 19. yüzyıl seyyahlarının ziyaretleri (P. Lucas 1704, V. Langlois 1851) yapının sürekli ilgi gördüğünü kanıtlar. Bu ziyaretler, yapının tarihsel süreklilik içindeki yerini pekiştirir.

Restorasyon Tarihi ve Koruma

1868, 1900 ve 2007 yıllarındaki onarımlar, yapının korunma sürecini gösterir. Özellikle son restorasyon, modern koruma ilkelerine uygun olarak gerçekleştirilmiş görünmektedir. Bu müdahaleler, yapının günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır.

Kültürel Miras Değerlendirmesi

Tarsus Eski Cami, Türklerin fethettiği şehirlerde en büyük kiliseyi camiye çevirme geleneğinin somut bir örneğidir. Bu gelenek, sadece pragmatik bir tercih değil, aynı zamanda kültürel süreklilik ve dönüşümün sembolik ifadesidir.

460 metrekarelik toplam alanıyla yapı, Tarsus'un en eski camisi olma özelliğini taşır. Günümüzde aktif olarak kullanılması, yapının yaşayan miras niteliğini korduğunu gösterir.

Ziyaret Önerileri

Yapı, Tarsus merkezinde ana cadde üzerinde konumlanması nedeniyle kolayca ulaşılabilir durumdadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla erişim mümkün olup, diğer tarihi yapılara yürüyüş mesafesindedir. Bu konum, kapsamlı bir kültürel gezinin parçası olarak değerlendirilebilir.

Sanat tarihçisi gözüyle bakıldığında, Tarsus Eski Cami sadece bir mimari yapı değil; Anadolu'nun çok katmanlı tarihinin, kültürel dönüşümlerinin ve sanatsal zenginliğinin canlı bir belgesidir.