Mersin Zeyne Türbesi: Gülnar'ın Beylikler Dönemi Tarihi Mirası ve Osmanlı Vakıf Sistemi

Mersin'in Gülnar ilçesine bağlı Sütlüce (Zeyne) Beldesinde yer alan Zeyne Türbesi, Anadolu'nun Beylikler döneminden Osmanlı İmparatorluğu'na geçiş sürecinin önemli tanıklarından biridir. Şeyh Seyyid Alaeddin Ali Semerkandî'nin medfun bulunduğu bu türbe kompleksi, tarihçi gözüyle incelendiğinde, hem yerel hem de uluslararası bağlamda dikkat çekici bir siyasi ve sosyal tarih örneği sunar.

Beylikler Döneminden Osmanlı'ya: Kronolojik Analiz

Arşiv kaynaklarının eleştirel analizi, türbenin büyük olasılıkla Karamanoğulları devrinde inşa edildiğini göstermektedir. Bu dönemlendirme, Anadolu'da siyasi birlikteliğin henüz tam olarak sağlanamadığı, ancak kültürel ve dini kurumların güçlü bir şekilde geliştiği bir döneme işaret eder. Ali Semerkandî'nin 1456 yılında vefat ettiği kaynaklarda belirtilmekte olup, bu tarih Osmanlı İmparatorluğu'nun Anadolu'daki hakimiyetini pekiştirdiği dönemle örtüşmektedir.

Kanuni Sultan Süleyman devri vakıf defterlerinde "Zâviye-i Şeyh Ali Semerkandî" ile cami ve türbe vakıflarının ayrı ayrı kayıtlı olması, Osmanlı vakıf sisteminin yerel dini kurumları nasıl organize ettiğini gösteren önemli bir belgedir. "Merkadi câmi yakınındadır" ibaresi, külliye anlayışının bu dönemde nasıl uygulandığına dair somut bir veri sunmaktadır.

Evliya Çelebi'nin Tanıklığı ve Sosyal Tarih

17. yüzyıl Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi'nin "Zeyni Şerif" kasabasında Ali Semerkandî ve yedi evladının kubbeli türbede medfun olduğuna dair aktarımı, dönemin sosyal ve dini yaşamına ışık tutan birincil kaynak niteliğindedir. Çelebi'nin türbede zikir halkasına katıldığını yazması, zaviye geleneğinin 17. yüzyılda hala aktif olduğunu kanıtlar ve Osmanlı toplumsal yapısında tarikatların rolünü gösterir.

Uluslararası Bağlam: Semerkand'dan Anadolu'ya

Ali Semerkandî'nin biyografisi, dönemin uluslararası ilim ve kültür ağlarını yansıtan önemli bir örnektir. Semerkand doğumlu olan şeyhin, Hicaz, Kahire, Şam ve Kudüs'te tahsil görmesi, İslam dünyasının entelektüel hareketliliğini göstermektedir. Seyyid Şerif Cürcani ve Alaeddin el-Buhari gibi dönemin önde gelen âlimlerinden ders alması, 15. yüzyıl İslam ilim geleneğindeki süreklilik zincirini ortaya koyar.

Medine'de Hz. Peygamber Türbedarlığı ve Nakibü'l-eşraflık yapması, Osmanlı öncesi dönemde Anadolu'ya gelen din adamlarının sahip olduğu prestiji gösterir. Karamanoğlu İbrahim Bey'e zikir vermesi ise, siyasi otoritelerle dini liderlerin ilişkisini açıklayan somut bir örnektir.

Mimari ve Sosyal Dönüşüm

Türbenin mimari özellikleri, zamanla eklenen mezar odalarıyla büyüyen plan şeması, Osmanlı döneminde bu tür dini yapıların nasıl geliştiğini göstermektedir. Ahşap çatı örtülü ve ahşap direkli ana geçit (revak) ile zata ait bölümün altıgen piramidal çatıyla örtülü olması, Anadolu türbe mimarisinin yerel özelliklerini yansıtır.

Vakıf Sistemi ve Yerel Yönetim

Türbe ve zaviyenin Osmanlı kayıtlarında "Zeyneoğulları" ailesiyle anılması ve bölgedeki timar/zeametlerle ilişkili olması, Osmanlı taşra yönetiminin yerel elitlerle nasıl işbirliği kurduğunu gösteren önemli bir veridir. Bu durum, merkezi otoritenin yerel dini kurumları kontrol altında tutarken, aynı zamanda onların varlığını sürdürmesine izin verdiğini kanıtlar.

Günümüze Uzanan Süreklilik

Türbede Ali Semerkandî'nin yanı sıra eşi Rukiye, oğlu Zeynelâbidin, sır kâtibi Şeyh Mahmud, türbedarlar ve müritlere ait mezarların bulunması, bu dini merkezin çevresinde oluşan sosyal yapıyı göstermektedir. Bazı kitabelerin geç dönem eklentisi olduğunun belirtilmesi, tarihçi bakış açısıyla kaynak kritiğinin önemini vurgular.

Yıllık yaklaşık 10.000 ziyaretçi alan türbenin günümüzde inanç turizmi odağı olması, bölgesel dini-manevi süreklilik ve tarikat geleneğinin yerel hafızadaki karşılığını yansıtır. Bu durum, Osmanlı vakıf sisteminin modern Türkiye'deki izlerini takip etmek açısından değerli bir örnek teşkil eder.

Sonuç

Zeyne Türbesi, Beylikler döneminden günümüze uzanan tarihsel süreklilik içinde, Anadolu'nun siyasi, sosyal ve kültürel dönüşümlerinin izlerini taşıyan önemli bir belgedir. Karamanoğulları'ndan Osmanlı'ya geçiş sürecinde yaşanan kurumsal değişimler, vakıf sistemi ve yerel yönetim anlayışı, bu türbe kompleksi üzerinden somut olarak gözlemlenebilmektedir.