Kilis Çalık Cami: Merkez'in 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisi Şaheseri

Kilis'in Akcurun Caddesi üzerinde yer alan Çalık Cami, Osmanlı İmparatorluğu'nun 17. yüzyıl mimari anlayışını günümüze taşıyan önemli bir kültür varlığıdır. Hurufat Defterlerindeki kayıtlar, yapının 1682 yılında Hacı Ali Bin Mehmet Ağa tarafından inşa ettirildiğini belgelemektedir. Yaklaşık üç asırlık geçmişiyle Kilis'in tarihi dokusunu yansıtan tescilli eserlerden biri olan cami, hem mimari özellikleri hem de sanat değerleriyle dikkat çekmektedir.

Mimari Yapı ve Plan Özellikleri

Çalık Cami, klasik Osmanlı cami mimarisinin yerel yorumunu sergileyen dikdörtgen planlı bir yapıdır. Kıbleye paralel uzanan tek sahınlı harim düzenlemesi, dönemin Anadolu'daki küçük ve orta ölçekli cami geleneğini yansıtmaktadır. Yapının en belirgin özelliği, harimi örten ahşap çatının ağırlığını taşıyan altı serbest ve bir gömme ayağa binen yedi sivri kemerli taşıyıcı sistemdir. Bu sistem, hem statik dengeyi sağlamakta hem de iç mekânda ritmik bir görsel etki yaratmaktadır.

Mihrap önündeki kubbeli düzenleme, yapıya dikey bir vurgu kazandırmaktadır. Yüksekçe yuvarlak kasnaklı kubbeye geçişlerde kullanılan büyük üçgenler, Osmanlı mimari geleneğindeki tromp tekniğinin yerel uygulamasını göstermektedir. Son cemaat yeri ise üç kemer gözlü bir düzenlemeye sahiptir ve bu kemerler serbest yığma ayaklara oturmaktadır. Avlunun üç kapılı girişi, medrese hücreleri ve taş bilezikli kuyu ile birlikte, yapının sadece bir ibadet mekânı değil, aynı zamanda bir külliye karakteri taşıdığını ortaya koymaktadır.

Sanat Eserleri ve Süsleme Teknikleri

Caminin sanat değerini artıran en önemli unsurlardan biri, kapısında yer alan Mevlevi sikkesi şeklindeki kitabedir. Bu kitabe, yapının sadece mimari değil, aynı zamanda tasavvufi bir bağlamda da değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir. Mevlevilik'in Osmanlı toplumundaki yaygınlığı ve etkisi düşünüldüğünde, bu sembolün seçimi tesadüfi değildir.

Minare, yapının en gösterişli bölümünü oluşturmaktadır. Kare kaideli, üst kısmı pahlı ve çokgen gövdeli minare, iki kuşakla çevrilmiştir. Şerefe altındaki mukarnaslar, klasik Osmanlı taş işçiliğinin inceliğini yansıtırken, korkuluklarda ajur tekniğiyle işlenmiş yıldız biçimindeki motifler, ışık-gölge oyunları yaratarak estetik bir zenginlik katmaktadır. Güneybatı yönündeki portal ve minarede göze çarpan sekizgen ve zikzaklı motifler, geometrik süsleme geleneğinin yerel yorumunu sergilemektedir.

Yapı Malzemesi ve İnşa Tekniği

Caminin inşasında kullanılan malzemeler, dönemin yapı teknolojisi ve yerel kaynak kullanımı hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Yapının tamamı taştan inşa edilmiştir; minare külahı ve peteği bile taş malzeme ile tamamlanmıştır. Bu tercih, yapının dayanıklılığını artırmış ve yüzyıllar boyunca ayakta kalmasını sağlamıştır. Harim örtüsünde kullanılan ahşap malzeme ise, dönemin geleneksel çatı tekniğini yansıtmaktadır.

Portal ve minare süslemelerinde siyah ve sarı renkli taşların sıralı olarak kullanılması, ablak tekniği olarak bilinen ve Memlük mimarisinden etkilenen bir uygulamadır. Bu teknik, Güneydoğu Anadolu bölgesindeki Osmanlı yapılarında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Minarede kullanılan çini süslemeler ise, ne yazık ki zamanla önemli ölçüde dökülmüştür. Bu durum, yapının geçirdiği doğal aşınma sürecini ve restorasyon ihtiyacını ortaya koymaktadır.

Tarihsel Dönüşüm ve Restorasyon Süreci

Çalık Cami, kuruluşundan günümüze uzanan süreçte çeşitli müdahaleler ve onarımlar geçirmiştir. 1960 yılında gerçekleştirilen genişletme çalışmaları, artan cemaat ihtiyacına yanıt verme amacı taşımaktaydı. Bu dönemde yapılan müdahaleler sırasında özgün mihrap dolaba dönüştürülmüş, pencerelerden biri kapatılarak yeni bir mihrap düzenlenmiştir. Bu değişiklik, yapının özgün mimari bütünlüğünü kısmen bozmuş olsa da, dönemin işlevsel ihtiyaçlarını karşılama çabasını yansıtmaktadır.

Yakın tarihte cami, iki önemli hasar olayıyla karşı karşıya kalmıştır. Zeytin Dalı Harekâtı sırasında roketli terör saldırısına maruz kalan yapı, 2018 yılında restore edilmiştir. Ardından 6 Şubat 2023 tarihli Kahramanmaraş merkezli depremlerde yeniden hasar gören cami, Gaziantep Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onarılarak ibadete açılmıştır. Bu süreç, tarihi yapıların korunmasında karşılaşılan zorlukları ve sürekli bakım gerekliliğini göstermektedir.

Kültürel Kimlik ve Toplumsal Hafıza

Caminin avlusunda bulunan mezarlar, yapının sadece mimari bir eser olmadığını, aynı zamanda bir aile vakfı karakteri taşıdığını göstermektedir. Rivayetlere göre bu mezarlar, camiyi yaptıran Hacı Ali'nin oğlu Çalık Mehmet Ağa ile eşine aittir. Bu durum, Osmanlı toplumunda yaygın olan vakıf geleneğinin bir yansımasıdır; hayırsever aileler, kurdukları vakıflar aracılığıyla hem dini hizmetleri sürdürmeyi hem de aile hafızasını canlı tutmayı amaçlamışlardır.

Yapının "Çalık Cami" olarak anılması, banisi Çalık Hacı Ali'nin toplumsal hafızadaki yerini göstermektedir. Bu adlandırma geleneği, Osmanlı şehirlerinde yaygın bir uygulamadır ve yapıların kimliklerini bani isimleriyle kazanmaları, toplumsal belleğin mekân üzerinden inşa edilmesinin bir örneğidir. Kilis'in tescilli kültür varlıkları arasında yer alan cami, şehrin tarihi dokusunun korunmasında önemli bir rol oynamaktadır.

Günümüzdeki Rolü ve Akademik Değeri

Günümüzde Çalık Cami, hem aktif bir ibadet mekânı hem de mimari araştırmalar için önemli bir saha çalışması alanıdır. Cuma namazı ve vakit namazlarının kılındığı yapı, yerel halkın dini yaşamında merkezi bir konuma sahiptir. Aynı zamanda, siyah-sarı taş işçiliği, minaredeki ajur sanatı ve Mevlevi sikkesi formundaki kitabe, mimarlık ve sanat tarihi öğrencileri için inceleme konusu olmaktadır.

Yapının akademik değeri, sadece mimari özellikleriyle sınırlı değildir. 17. yüzyıl Osmanlı taşra mimarisinin anlaşılması, yerel yapı geleneklerinin merkezi üslupla etkileşiminin izlenmesi ve vakıf sisteminin işleyişinin somut örnekler üzerinden değerlendirilmesi açısından önemli veriler sunmaktadır. Hurufat Defterlerindeki kayıtların yapıyla eşleştirilmesi, Osmanlı arşiv belgelerinin mimari araştırmalardaki değerini de ortaya koymaktadır. Çalık Cami, bu yönüyle hem yerel tarih çalışmaları hem de karşılaştırmalı mimarlık araştırmaları için zengin bir kaynak niteliği taşımaktadır.

Sonuç olarak, Kilis Çalık Cami'nin üç asırlık serüveni, Osmanlı mimari mirasının korunması ve gelecek nesillere aktarılması konusundaki sorumlulukları hatırlatmaktadır. Yapının geçirdiği onarımlar ve restorasyonlar, tarihi eserlerin yaşayan birer belge olduğunu ve sürekli bakım gerektirdiğini göstermektedir.