Kilis Mevlevihanesi: Merkez'in Manevi Mirasını Koruyan Ak Tekke

Kilis'in kalbinde, Cumhuriyet Meydanı'nda karşınıza çıkan Kilis Mevlevihanesi, beyaz taşlarıyla adeta ışık saçan bir mimari şaheser olarak dikkat çekiyor. Ak Tekke ya da Ak Tekye olarak da bilinen bu yapı, sadece mimari güzelliğiyle değil, taşıdığı derin manevi değerlerle de ziyaretçilerini büyülüyor. Tekke Mahallesi'nde, eski Adliye Sarayı ile karşı karşıya konumlanan bu eşsiz yapı, Antep-Halep ve Antep-İskenderun yolu üzerinde stratejik bir noktada yer alıyor. Suriye ve Hicaz'a açılan çıkış noktasında konumlanan Mevlevihane, yüzyıllar boyunca hem manevi hem de coğrafi açıdan önemli bir kavşak noktası olmuş.

Türkiye'de bulunan 90 Mevlevihane'den günümüze ulaşabilen sadece 32 tanesi var ve Kilis Mevlevihanesi bu nadir örneklerden biri. Evliya Çelebi'nin "Asitane-i Hazret-i Mevlana" olarak tanımladığı bu büyük tekke, şeyh ve derviş yetiştiren önemli bir merkez olarak tarihteki yerini almış. Yapının taşıdığı kültürel miras, sadece yerel değil, bölgesel ölçekte de derin izler bırakmış durumda.

Yüzyılları Aşan Tarihi Yolculuk

Kilis Mevlevihanesi'nin inşa tarihi konusunda farklı görüşler bulunuyor. Kapı kitabesine göre yapı, Abdülhamîd el-Murtazâ tarafından 1525-1526 (Hicri 932) yılında inşa edilmiş. Ancak bazı kaynaklara göre yapının Canbolat Paşa dönemi'nde, yani 1535-1553 yılları arasında tamamlandığı belirtiliyor. İlk şeyhi Kilisli Fakrî Ahmed Dede (ö. 1543) olan Mevlevihane, 1553 yılında Canbolat Bey tarafından güneybatısına cami, medrese ve türbe eklenerek külliye haline getirilmiş.

Yapı, 1876 ve 1894 yıllarında önemli onarımlar görmüş ve 1894 onarım kitabesi bugün hâlâ giriş kapısı üzerinde görülebiliyor. İstiklâl Savaşı döneminde Atatürk tarafından toplantı yeri olarak kullanılan bu tarihi mekân, Cumhuriyet döneminde farklı işlevler üstlenmiş. 1972'ye kadar zeytinyağı deposu olarak kullanılan yapı, bir süre kütüphane olarak hizmet vermiş ve 1994 yılında tekrar mescit olarak ibadete açılmış. Ne yazık ki Mevlevihane'nin derviş hücreleri, şeyh dairesi ve dükkanları Cumhuriyet Meydanı açılırken yıktırılmış ve günümüze sadece Semahane kısmı ulaşabilmiş.

Mimari Özellikleri ve Memlük İzleri

Mevlevihane'nin mimari yapısı, kare planlı harim ile dikkat çekiyor. 10,7 x 10,7 metre ölçülerindeki bu alan, "L" biçimli dört paye üzerine oturan merkezi kubbe ve köşelerde yer alan dört küçük kubbeden oluşuyor. Merkezi kubbe, onikigen yüksek bir kasnak üzerine oturur ve dışarıdan payandalarla desteklenir. Bu mimari plan, İslâm öncesi Türk dinî mimarisinden kaynaklanan ve Mimar Sinan'ın Şehzade Camii'nde kemale erdirdiği şemanın bölgedeki önemli bir temsilcisi olarak öne çıkıyor.

Yapının en çarpıcı özelliklerinden biri, kullanılan düzgün, beyaz ve sarımtrak renkli kesme taşlar. Bu taşlar, yapıya "Ak Tekke" isminin verilmesinin temel sebebi. Cephelerde siyah-beyaz renkli taş kullanımı, balık kuyruğu şeklinde çörtenler ve iki renk taş örgü ile Memlük mimari etkileri açıkça görülüyor. Semahane cepheleri boyunca sıralanan toplam 21 pencere ve tepe pencereleri, iç mekâna muhteşem bir aydınlatma sağlıyor. Giriş cephesinde, batı yönünde, cümle kapısı ve pencereler bina yüksekliğince devam eden üstü mukarnaslı dikdörtgen göçertmeler içine alınmış.

Semahanenin kuzey tarafında, kuzeybatı köşedeki bir kapıdan çıkılan ahşap mutrıp mahfili bulunuyor. Mihrap ise sivri at nalı kemerli, sütunçesiz ve dokuz kenarlı girintiye sahip olup Memlük mukarnaslarına benzeyen kavsara yapısıyla göz dolduruyor. Kubbe kaplamasında kullanılan kurşun malzeme, yapının dayanıklılığını yüzyıllar boyunca korumasını sağlamış.

Semahane'nin Sanat Eserleri

Mevlevihane'nin iç mekânında karşınıza çıkan sanat eserleri, yapının manevi atmosferini daha da güçlendiriyor. Mihrap üzerinde palmet, dal ve yaprak motiflerinden oluşan bitkisel friz ve 18. yüzyıl Barok/Rokoko etkili kalem işi bezemeler bulunuyor. Bu bezemeler, dönemin sanat anlayışını yansıtan önemli örnekler olarak dikkat çekiyor.

Kemer üstünde sülüs yazı ile yazılmış ayet ve hadisler, ziyaretçileri manevi bir yolculuğa davet ediyor. Ortasında Mevlevî sikkesi resmi yer alıyor ancak bu resim büyük ölçüde silinmiş durumda. Mihrap kavsarasında ise istiridye kabuğu motifi ve dört sıra mukarnas dizisi, ustaca işlenmiş taş işçiliğinin muhteşem örneklerini sunuyor. Bu detaylar, Memlük ve Osmanlı geçiş dönemi sanat anlayışının bölgedeki en önemli yansımalarından biri olarak değerlendiriliyor.

Kültürel Miras ve Bölgesel Etki

Kilis Mevlevihanesi, sadece yerel değil bölgesel ölçekte de önemli bir kültürel miras taşıyor. Evliya Çelebi'nin "Asitane-i Hazret-i Mevlana" olarak tanımladığı bu yapı, şeyh ve derviş yetiştiren büyük bir merkez olarak tarihe geçmiş. Mimari planı, Halep ve Antep Mevlevihaneleri'nin plan şemasına örnek teşkil etmiş ve bölgedeki diğer Mevlevi yapılarının inşasında ilham kaynağı olmuş.

Yapının taşıdığı mimari özellikler, İslâm öncesi Türk dinî mimarisinden gelen geleneklerle Osmanlı mimari anlayışının birleşimini yansıtıyor. Merkezi kubbe ve köşe kubbeleri sistemi, bölgede bu şemanın en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul ediliyor. Türkiye'de bulunan 90 Mevlevihane'den günümüze ulaşabilen 32 Mevlevihane arasında yer alan bu yapı, Mevlevi kültürünün ve mimarisinin korunması açısından büyük önem taşıyor.