Kilis Mevlevihanesi: Merkez'in Manevi Mirasını Taşıyan Ak Tekke

Kilis'in Tekke Mahallesi'nde, Cumhuriyet Meydanı'nın kalbinde yükselen Kilis Mevlevihanesi, asırlardır şehrin manevi dokusunu şekillendiren önemli bir inanç merkezidir. Ak Tekke veya Ak Tekye olarak da bilinen bu kutsal mekân, düzgün kesme beyaz ve sarımtrak taşlardan inşa edilmiş yapısıyla adeta bir nur kaynağı gibi parlıyor. Antep-Halep ve Antep-İskenderun yollarının kesiştiği noktada, Suriye ve Hicaz'a açılan tarihi geçiş güzergâhında yer alan bu mevlevihane, sadece mimari bir eser değil, aynı zamanda tasavvuf geleneğinin bölgedeki en önemli temsilcilerinden biridir.

Tarihi Kökleri ve Manevi Önemi

Kilis Mevlevihanesi'nin inşa tarihi, tarihçiler arasında hâlâ tartışma konusudur. Kapı kitabesine göre yapı, Abdülhamîd el-Murtazâ tarafından 1525-1526 yılında (Hicri 932) inşa edilmiştir. Bazı kaynaklarda ise Canbolat Paşa dönemine (1535-1553) atfedilmektedir. Bu belirsizlik, yapının uzun bir inşa sürecine sahip olabileceğini veya farklı dönemlerde genişletildiğini düşündürmektedir. İlk şeyhi Kilisli Fakrî Ahmed Dede (ö. 1543) olan bu tekke, kısa sürede bölgenin en önemli tasavvuf merkezlerinden biri haline gelmiştir.

1553 yılında Canbolat Bey tarafından güneybatısına cami, medrese ve türbe eklenerek külliye haline getirilmiş olan mevlevihane, böylece sadece bir ibadet mekânı değil, aynı zamanda eğitim ve kültür merkezi işlevi de kazanmıştır. Evliya Çelebi, bu önemli yapıyı seyahatnamesinde "Asitane-i Hazret-i Mevlana" olarak tanımlamış ve şeyh ile derviş yetiştiren büyük bir tekke olduğunu vurgulamıştır. Türkiye'de bulunan 90 Mevlevihane'den günümüze ulaşabilen sadece 32 tanesi arasında yer alması, bu yapının kültürel mirasımızdaki değerini daha da artırmaktadır.

Mimari Yapı ve Estetik Değerler

Kilis Mevlevihanesi'nin mimari planı, İslam öncesi Türk dini mimarisinden kaynaklanan ve Mimar Sinan'ın Şehzade Camii'nde kemale erdirdiği şemanın bölgedeki önemli bir temsilcisidir. 10,7 x 10,7 metre ölçülerindeki kare planlı harim, "L" biçimli dört paye üzerine oturan merkezi kubbe ve köşelerde yer alan dört küçük kubbeden oluşmaktadır. Bu plan şeması, Halep ve Antep Mevlevihaneleri'ne örnek teşkil etmiş, bölgesel mimari geleneğin şekillenmesinde önemli rol oynamıştır.

Merkezi kubbe, onikigen yüksek bir kasnak üzerine oturmakta ve dışarıdan payandalarla desteklenmektedir. Kurşun kaplı bu kubbe, yapının gökyüzüne uzanan manevi yolculuğunu simgelemektedir. Semahane cepheleri boyunca sıralanan toplam 21 pencere ve tepe pencereleri, iç mekâna bol miktarda doğal ışık sağlamaktadır. Bu aydınlatma sistemi, sema törenlerinin gerçekleştirildiği mekânda mistik bir atmosfer yaratmaktadır.

Semahanenin kuzey tarafında, kuzeybatı köşedeki bir kapıdan çıkılan ahşap mutrıp mahfili bulunmaktadır. Bu mahfil, sema törenleri sırasında müzisyenlerin yer aldığı özel bir bölümdür. Mihrap ise sivri at nalı kemerli, sütunçesiz ve dokuz kenarlı girintiye sahip olup, Memlük mukarnaslarına benzeyen kavsara yapısıyla dikkat çekmektedir.

Sanat Eserleri ve Bezeme Özellikleri

Kilis Mevlevihanesi'nin mihrabı, sadece mimari değil aynı zamanda sanatsal açıdan da büyük önem taşımaktadır. Mihrap üzerinde palmet, dal ve yaprak motiflerinden oluşan bitkisel friz, 18. yüzyıl Barok ve Rokoko etkili kalem işi bezemelerle süslenmiştir. Bu bezemeler, Osmanlı sanatının farklı dönemlerden gelen etkilerini harmanlayan özgün bir sentezi yansıtmaktadır.

Kemer üstünde sülüs yazı ile yazılmış ayet ve hadisler, mekânın manevi atmosferini güçlendirmektedir. Ortasında yer alan Mevlevi sikkesi resmi ise büyük ölçüde silinmiş olsa da, yapının tasavvufi kimliğini hatırlatan önemli bir detaydır. Mihrap kavsarasında istiridye kabuğu motifi ve dört sıra mukarnas dizisi bulunmaktadır. Bu mukarnaslar, Memlük sanatının karakteristik özelliklerini taşımakta ve bölgesel sanat geleneğinin zenginliğini gözler önüne sermektedir.

Yapının cephelerinde kullanılan siyah-beyaz renkli taş örgü sistemi, Memlük mimari etkilerinin açık bir göstergesidir. İki renk taş kullanımı, cephelere dinamik bir görünüm kazandırırken, balık kuyruğu şeklindeki çörtenler hem işlevsel hem de estetik bir unsur olarak yapının karakterini belirlemektedir.

Dönüşüm Süreci ve Günümüzdeki İşlevi

Kilis Mevlevihanesi, tarihi boyunca birçok onarım ve işlev değişikliği geçirmiştir. 1876 ve 1894 yıllarında önemli onarımlar görmüş, 1894 onarım kitabesi bugün hâlâ giriş kapısı üzerinde yer almaktadır. İstiklal Savaşı döneminde yapı, Atatürk tarafından toplantı yeri olarak kullanılmış, böylece ulusal mücadelenin önemli tanıklarından biri olmuştur.