Kilis Mevlevihanesi: Osmanlı-Memlük Geçiş Döneminin Mimari Şaheseri

Kilis'in Tekke Mahallesi'nde, Cumhuriyet Meydanı'nda yer alan Kilis Mevlevihanesi, Osmanlı İmparatorluğu'nun erken dönem tasavvuf mimarisinin en özgün örneklerinden birini temsil etmektedir. Ak Tekke veya Ak Tekye olarak da bilinen bu yapı, düzgün kesme beyaz ve sarımtrak taşlardan inşa edilmiş olması nedeniyle bu adı almıştır. Antep-Halep ve Antep-İskenderun yolu üzerinde, Suriye ve Hicaz'a açılan stratejik bir konumda bulunan Mevlevihane, sadece dini bir merkez değil, aynı zamanda ticaret yolları üzerindeki önemli bir kültürel durak noktası olarak işlev görmüştür.

Yapının inşa tarihi konusunda birincil kaynaklar arasında farklılıklar bulunmaktadır. Kapı kitabesine göre Abdülhamîd el-Murtazâ tarafından 1525-1526 (Hicri 932) yılında inşa edildiği belirtilirken, bazı değerlendirmeler yapının Canbolat Paşa dönemi (1535-1553) içinde tamamlandığını öne sürmektedir. Bu kronolojik belirsizlik, dönemin yerel inşa faaliyetlerinin belgelenmesindeki zorlukları ve farklı yapım evrelerinin varlığını düşündürmektedir. İlk şeyhi Kilisli Fakrî Ahmed Dede (ö. 1543) olan Mevlevihane, 1553 yılında Canbolat Bey tarafından güneybatısına cami, medrese ve türbe eklenerek bir külliye haline getirilmiştir.

Mimari Yapı ve Memlük Etkileri

Kilis Mevlevihanesi'nin mimari planı, Osmanlı dini mimarisinin erken dönem arayışlarını yansıtan önemli bir örnek oluşturmaktadır. 10,7 x 10,7 metre ölçülerindeki kare planlı harim, "L" biçimli dört paye üzerine oturan merkezi kubbe ve köşelerde yer alan dört küçük kubbeden meydana gelmektedir. Bu plan şeması, İslam öncesi Türk dini mimarisinden kaynaklanan ve Mimar Sinan'ın Şehzade Camii'nde kemale erdirdiği merkezi kubbe sisteminin bölgedeki erken temsilcilerinden biridir. Merkezi kubbe, onikigen yüksek bir kasnak üzerine oturur ve dışarıdan payandalarla desteklenerek yapısal dayanıklılık sağlanmıştır.

Yapının cephelerinde görülen siyah-beyaz renkli taş kullanımı, balık kuyruğu şeklindeki çörtenler ve iki renk taş örgü tekniği, açık bir şekilde Memlük mimari etkilerini yansıtmaktadır. Bu durum, 16. yüzyıl başlarında Kilis'in bulunduğu coğrafyanın Memlük sanat geleneğinden Osmanlı mimari üslubuna geçiş sürecini yaşadığını göstermektedir. Giriş cephesinde, cümle kapısı ve pencereler bina yüksekliğince devam eden üstü mukarnaslı dikdörtgen göçertmeler içine alınmıştır. Semahane cepheleri boyunca sıralanan toplam 21 pencere ve tepe pencereleri ile iç mekan aydınlatması sağlanmış, böylece sema ayinleri için gerekli ferah ve aydınlık bir atmosfer yaratılmıştır.

Sanat Eserleri ve Bezeme Programı

Semahanenin kuzey tarafında, kuzeybatı köşedeki bir kapıdan çıkılan ahşap mutrıp mahfili bulunmaktadır. Bu mahfil, Mevlevi ayinlerinde müzisyenlerin konumlandığı alan olarak işlev görmüştür. Yapının en dikkat çekici sanat eseri ise mihrap düzenlemesidir. Sivri at nalı kemerli, sütunçesiz ve dokuz kenarlı girintiye sahip mihrap, Memlük mukarnaslarına benzeyen kavsara yapısıyla öne çıkmaktadır. Mihrap kavsarasında istiridye kabuğu motifi ve dört sıra mukarnas dizisi yer almakta, bu da Memlük sanat geleneğinin Osmanlı dönemi yapılarına nasıl aktarıldığını gösteren somut bir örnek oluşturmaktadır.

Mihrap üzerinde palmet, dal ve yaprak motiflerinden oluşan bitkisel friz ve 18. yüzyıl Barok/Rokoko etkili kalem işi bezemeler bulunmaktadır. Bu bezemeler, yapının sonraki yüzyıllarda geçirdiği onarımlar sırasında eklenmiş olup, Osmanlı sanatındaki üslup değişimlerini takip etmemizi sağlamaktadır. Kemer üstünde sülüs yazı ile ayet ve hadisler yazılmış, ortasında ise Mevlevi sikkesi resmi yer almıştır; ancak bu sikke büyük ölçüde silinmiş durumdadır. Yapının kurşun kaplı kubbesi ve düzgün kesme taş malzemesi, hem estetik hem de işlevsel açıdan dönemin inşa tekniklerini yansıtmaktadır.

Tarihsel Dönüşüm ve İşlev Değişimleri

Kilis Mevlevihanesi, 1876 ve 1894 yıllarında önemli onarımlar görmüştür. 1894 onarım kitabesi günümüzde giriş kapısı üzerinde yer almaktadır. Bu onarımlar, yapının 19. yüzyıl boyunca aktif bir tasavvuf merkezi olarak işlevini sürdürdüğünü göstermektedir. Ancak yapının en dikkat çekici tarihsel anı, İstiklal Savaşı dönemine aittir. Bu süreçte Mustafa Kemal Atatürk tarafından toplantı yeri olarak kullanılmış olması, Mevlevihane'nin sadece dini değil, aynı zamanda siyasi ve stratejik önemini de ortaya koymaktadır.

Cumhuriyet döneminde yapı, köklü işlev değişimlerine uğramıştır. 1972 yılına kadar zeytinyağı deposu olarak kullanılmış, ardından bir süre kütüphane işlevi görmüştür. Bu dönüşümler, Cumhuriyet'in erken döneminde tekke ve zaviyelerin kapatılmasının yerel düzeydeki somut yansımalarını göstermektedir. 1994 yılında yapı tekrar mescit olarak ibadete açılmış ve günümüzde Mevlevihane Camii veya Kilis Mevlevihane Mescidi olarak anılmaktadır. Ne yazık ki, Mevlevihane'nin derviş hücreleri, şeyh dairesi ve dükkanları Cumhuriyet Meydanı açılırken yıktırılmış, günümüze sadece Semahane (Mescit) bölümü ulaşabilmiştir.