Kilis Neşet Efendi Konağı: Cumhuriyet Döneminin Eşraf Mimarisi

Kilis'in Merkez ilçesinde yer alan Neşet Efendi Konağı, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş yıllarında inşa edilen ve dönemin toplumsal dönüşümünü mimari bir dille anlatan önemli bir yapıdır. 1925-1927 yılları arasında Kilis eşrafından Neşet Efendi (Topaloğlu) tarafından yaptırılan bu konak, hem geleneksel Osmanlı konut mimarisinin son örneklerinden biri hem de erken Cumhuriyet döneminin modernleşme hareketlerinin yerel yansımalarını gözlemleme fırsatı sunar. Yapının inşa edildiği dönem, Türkiye'nin siyasi ve sosyal yapısında köklü değişimlerin yaşandığı bir geçiş sürecine denk gelir ve bu bağlamda konak, sadece mimari bir eser olmanın ötesinde, dönemin toplumsal dinamiklerini anlamamıza yardımcı olan bir tarihsel belge niteliği taşır.

İnşa Süreci ve Mimari Tasarım

Neşet Efendi Konağı'nın inşa süreci, dönemin sınır ötesi kültürel ve ticari ilişkilerinin somut bir yansımasıdır. Yapının planı, Neşet Efendi'nin Halep'teki dostu Cabirizade Nuri Bey'in evinden esinlenilerek çizilmiştir. Bu durum, Kilis-Halep ekseninde süregelen tarihsel bağların ve kültürel etkileşimin 20. yüzyılın ilk çeyreğinde hâlâ canlı olduğunu gösterir. Mimarı, "Mimar'us Sultan" lakabıyla tanınan ve Kilis Hükümet Konağı'nı da inşa eden Halepli Hacı Ahmet Usta'dır. Bu unvan, ustanın dönemin en saygın mimarlarından biri olduğunu ve resmi yapılar inşa etme yetkisine sahip bulunduğunu ortaya koyar.

İnşaat sürecinde farklı uzmanlık alanlarına sahip ustalar görev almıştır. Çatı kısmı Naccar Mehmet Usta tarafından yapılırken, iç doğramalar (panjur ve kapılar) Naccar Halit Usta tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu iş bölümü, dönemin yapı üretiminde uzmanlaşmış bir zanaat sisteminin varlığını kanıtlar. İç duvarların "sabun sıva" tekniği ile sıvanması ise yerel yapı geleneklerinin sürdürüldüğünü gösterir; kireç, kendir ve ince kül karışımından oluşan bu teknik, hem estetik hem de işlevsel açıdan üstün nitelikler taşır.

Mimari Özellikler ve Mekansal Organizasyon

Neşet Efendi Konağı, bodrum üzeri iki katlı kâgir bir yapı olarak inşa edilmiştir. Bu yapısal tercih, hem dayanıklılık hem de mekansal hiyerarşi açısından dönemin konut mimarisinin temel özelliklerini yansıtır. Birinci kat; 6 oda, salon, mutfak, banyo ve tuvaletten oluşmaktadır. İkinci kat ise 7 oda, mutfak, tuvalet, banyo ve büyük bir salona sahiptir. Bu mekansal organizasyon, geniş bir ailenin ve misafirlerin konforlu bir şekilde barınabileceği bir düzenlemeyi ifade eder. Her iki katta da mutfak ve ıslak hacimlerin bulunması, dönemin modern yaşam standartlarına uygun bir tasarım anlayışını gösterir.

Yapının statik güvenliği için bina, hemen çatı altından yassı demirler ile sağlamlaştırılmıştır. Bu teknik detay, deprem kuşağında yer alan Kilis'te yapısal dayanıklılığın önemsendiğini ortaya koyar. Su ihtiyacı için biri bina içinde, diğeri bahçede olmak üzere iki adet su kuyusu ve yağmur suyu toplamak için bir sarnıç inşa edilmiştir. Bu altyapı düzenlemesi, modern şebeke sistemlerinin henüz yaygınlaşmadığı dönemde su yönetiminin nasıl çözümlendiğini gösterir.

Konağın bahçe düzenlemesi de dikkat çekicidir. Kuzey ve güneyinde havuz ve çiçek bahçeleri, güney kısmında tavus kuşları için kümes, doğusunda ise ambar, ahır ve iki garaj bulunur. Tavus kuşu beslenmesi, dönemin eşraf kültüründe prestij ve zenginliğin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. İki garajın varlığı ise 1920'li yıllarda otomobil sahipliğinin henüz sınırlı bir kesime özgü olduğu düşünüldüğünde, Neşet Efendi'nin ekonomik gücünü ve moderniteye açıklığını kanıtlar.

Yapı Malzemesi ve Uluslararası Ticaret Ağları

Neşet Efendi Konağı'nın inşasında kullanılan malzemeler, hem yerel kaynakların hem de uluslararası ticaret ağlarının bir arada değerlendirildiğini gösterir. Yapının ana taşıyıcı sistemi, Kilis'in kuzeyindeki Kesmelik taş ocaklarından getirilen kesme kireç taşlarından oluşur. Bu yerel malzeme tercihi, hem ekonomik hem de lojistik açıdan mantıklı bir karardır. Kireç taşının işlenmesi ve taşınması konusunda bölgede yerleşik bir bilgi birikimi ve altyapı mevcuttur.

Öte yandan, büyük salon ve odalarda kullanılan kırmızı ve beyaz renkli mermer ve fayanslar İtalya'dan deniz yoluyla getirilmiştir. Bu detay, 1920'li yıllarda Akdeniz ticaretinin hâlâ aktif olduğunu ve Kilis gibi iç bölgelerdeki varlıklı kişilerin bu ticaret ağlarına erişebildiğini kanıtlar. İtalyan mermerinin tercih edilmesi, dönemin estetik beğenisinde Avrupa etkisinin güçlü olduğunu gösterir. Mutfak, banyo, ufak salon ve merdivenlerde ise Gaziantep mermeri kullanılmıştır. Bu karma malzeme stratejisi, hem prestijli mekanlar için ithal malzeme kullanımını hem de fonksiyonel alanlarda yerel kaynakları değerlendirmeyi içerir.

Siyasi İşlevler ve Diplomatik Ev Sahipliği

Neşet Efendi Konağı, sadece bir konut olarak değil, aynı zamanda bölgesel diplomasinin yürütüldüğü bir mekan olarak da işlev görmüştür. 1930'lu ve 1940'lı yıllarda Türkiye-Suriye sınır valileri görüşmelerine ev sahipliği yapmıştır. Bu görüşmelere Gaziantep ve Halep valileri katılmıştır. Bu dönem, Türkiye Cumhuriyeti'nin sınırlarının kesinleşmesinin ardından komşu ülkelerle ilişkilerin düzenlenmesi açısından kritik bir süreçtir. 1920'lerde Fransız mandası altındaki Suriye ile Türkiye arasında sınır meselelerinin hassas bir diplomasi gerektirdiği düşünüldüğünde, bu tür görüşmelerin resmi binalar yerine özel konakta yapılması, gayri resmi diplomasinin önemini ortaya koyar.