Kilis Şurahbil Bin Hasene Türbesi: Merkez'in Erken İslam Dönemi Sahabe Mirası

Kilis'in Merkez ilçesinde, Demirciler Mahallesi'ndeki Karataş Tepesi üzerinde yer alan Şurahbil Bin Hasene Türbesi, erken İslam fetih hareketlerinin Anadolu topraklarındaki izlerini taşıyan önemli bir dini-sosyal yapı kompleksidir. Hazret-i Şurabil Zaviyesi veya Sultan Şurahbil Zaviyesi olarak da anılan bu külliye, Hz. Muhammed'in vahiy kâtipliğini yapmış ve ilk iman edenlerden olan bir sahabenin anısına inşa edilmiştir. Yapı, mescit, zaviye, türbe, mutfak, kiler ve hücrelerden oluşan çok işlevli mimarisiyle, Osmanlı döneminde bölgedeki dini-sosyal yapılanmanın karakteristik bir örneğini sunmaktadır.

Şurahbil Bin Hasene: Tarihi Şahsiyet ve Kaynak Tartışmaları

Şurahbil bin Hasene, erken İslam tarihinin önemli askeri komutanlarından biridir. Habeşistan'a ve Medine'ye hicret etmiş, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer dönemlerinde Suriye, Filistin ve Ürdün fetihlerinde kritik roller üstlenmiştir. Ecnâdeyn, Fihl ve Yermük gibi İslam tarihinin dönüm noktası sayılan savaşlarda komutanlık yapan bu sahabe, aynı zamanda Hz. Muhammed'in vahiy kâtipliği görevini de yerine getirmiştir. Bu çok yönlü kimlik, onun hem dini hem de siyasi-askeri alanda taşıdığı önemi ortaya koymaktadır.

Ancak Şurahbil bin Hasene'nin kabir yerinin tespiti konusunda tarihi kaynaklar arasında ciddi bir ihtilaf bulunmaktadır. Kilisli tarihçi Kalaycıoğlu'nun aktardığına göre, Şurahbil bin Hasene H. 17 yılında İslam ordusuyla bölgeye gelmiş, Azaz'ı almış, Kilis Meşhedlik bölgesinde savaşmış ve H. 18 (639) yılında vefat etmiştir. Bu yerel rivayet, türbenin Kilis'teki varlığının temel gerekçesini oluşturmaktadır. Öte yandan, İslam tarihinin ana kaynaklarına göre Şurahbil bin Hasene, 18 (639) yılında meydana gelen Amvâs vebası sırasında hayatını kaybetmiş olup kabri Ürdün'de Vâdilyâbis bölgesinde bulunmaktadır. Bu kaynak farklılığı, türbenin tarihsel otantikliği konusunda eleştirel bir yaklaşımı zorunlu kılmaktadır.

Külliye Mimarisi ve Mekansal Organizasyon

Şurahbil Bin Hasene Türbesi, avlusuyla birlikte 28m x 24m boyutlarında dikdörtgen planlı bir külliye olarak tasarlanmıştır. Bu çok bileşenli yapı kompleksi, Osmanlı döneminde zaviyelerin tipik işlevsel organizasyonunu yansıtmaktadır. Mescit, zaviye, türbe, mutfak, kiler ve hücrelerden oluşan mekansal düzenleme, yapının sadece bir ibadet mekanı değil, aynı zamanda bir yaşam ve misafir ağırlama merkezi olduğunu göstermektedir.

Avlunun güneydoğu köşesinde konumlanan mescit, dikdörtgen planlı ve tek sahanlı bir yapıdır. Düzgün kesme taştan inşa edilen mescit, kasnağı içten yuvarlak dıştan sekizgen bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbenin ağırlığı, beşik tonozlar ve sivri kemerler aracılığıyla yan duvarlara aktarılmaktadır. Bu teknik çözüm, Osmanlı mimarisinin klasik dönem özelliklerini taşımakta ve yapının statik dengesini sağlamaktadır. Mescit girişinde sağda Hz. Şurahbil'e ait sanduka yer alırken, mescit eyvanının batısında kimliği belirsiz ayrı bir türbe odası daha bulunmaktadır. Bu ikinci türbe odasının varlığı, yapının zaman içinde geçirdiği işlevsel dönüşümlere işaret etmektedir.

Avlunun kuzeyinde sivri kemerli bir eyvan ve üzeri beşik tonozla örtülü, basık kemerli kapıları olan dört hücre bulunmaktadır. Bu hücreler, zaviyede kalan dervişlerin veya misafirlerin barınma mekanları olarak kullanılmıştır. Mutfak ve kiler gibi servis mekanlarının varlığı, külliyenin gündelik yaşam ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde planlandığını ortaya koymaktadır. Bu mekansal çeşitlilik, Osmanlı döneminde zaviyelerin sadece dini değil, aynı zamanda sosyal ve ekonomik işlevler üstlendiğini göstermektedir.

Yapı Malzemesi ve İnşa Teknikleri

Şurahbil Bin Hasene Türbesi'nin inşasında kullanılan malzemeler, yapının işlevsel hiyerarşisini ve estetik anlayışını yansıtmaktadır. Dışa bakan duvarlarda moloz taş kullanılmış, bu tercih hem ekonomik hem de yapısal dayanıklılık açısından rasyonel bir çözüm sunmuştur. Moloz taş, bölgede kolaylıkla temin edilebilen bir malzeme olarak, yapının inşa maliyetini düşürmüş ve yerel kaynaklardan yararlanılmasını sağlamıştır.

Öte yandan, avluya dönük duvarlar, mescit, eyvan ve türbe kısımlarında düzgün kesme taş kullanılmıştır. Bu malzeme seçimi, yapının iç mekanlarında daha yüksek bir estetik standart arayışını göstermektedir. Düzgün kesme taş, hem görsel açıdan daha etkileyici bir yüzey oluşturmakta hem de yapının prestijini artırmaktadır. Avlu zemininin beyaz taşlarla döşenmesi ise, temizlik ve görsel saflık vurgusunu güçlendirmektedir. Bu malzeme farklılaşması, Osmanlı mimari geleneğinde kamusal ve özel, kutsal ve profan mekanlar arasındaki hiyerarşik ayrımın fiziksel bir tezahürüdür.

Mutfak, kiler ve hücrelerde yer alan mazgal pencereler ve nefeslik biçimindeki küçük pencereler, yapının güvenlik ve havalandırma ihtiyaçlarını karşılamak üzere tasarlanmıştır. Mazgal pencerelerin kullanımı, yapının savunma kaygılarını da göz önünde bulundurarak inşa edildiğini düşündürmektedir. Bu teknik detaylar, külliyenin sadece dini bir merkez değil, aynı zamanda bölgesel güvenlik dinamiklerinin de farkında olan bir yapı kompleksi olduğunu ortaya koymaktadır.

Osmanlı Dönemi Belgeleri ve Onarım Süreçleri

Şurahbil Bin Hasene Türbesi'nin Osmanlı idari kayıtlarındaki varlığı, yapının resmi olarak tanınmış ve desteklenmiş bir dini kurum olduğunu göstermektedir. 1773 tarihli Hurufat Defterleri'nde yapı, "Kilis'te Hazret-i Şurabil Zaviyesi" olarak kayıtlara geçmiştir. Bu kayıt, zaviyenin 18. yüzyılın ikinci yarısında aktif bir dini-sosyal kurum olarak işlediğini belgelemektedir. 1798 tarihli bir vesikada ise yapı, "Sultan Şurahbil Zaviyesi" adıyla anılmaktadır. Bu isimlendirme değişikliği, zaviyenin yerel toplum nezdindeki algısının ve statüsünün zaman içinde evrildiğini göstermektedir.

1902 yılında II. Abdülhamit tarafından yapının bakıma alınması, Osmanlı modernleşme döneminde tarihi yapıların korunmasına yönelik artan devlet ilgisinin bir yansımasıdır. II. Abdülhamit dönemi, İslami sembollerin ve tarihi yapıların restorasyonu yoluyla meşruiyet inşa etme politikasıyla bilinmektedir. Bu bağlamda, Şurahbil Bin Hasene Türbesi'nin onarımı, merkezi iktidarın taşra üzerindeki dini-siyasi nüfuzunu pekiştirme stratejisinin bir parçası olarak değerlendirilebilir.

Cumhuriyet döneminde yapıya yapılan müdahaleler, modern Türkiye'nin tarihi miras politikalarını yansıtmaktadır. 1960 yılında eklenen minare, yapının işlevsel ve sembolik tamamlanmasını hedeflemiştir. 1975 yılında zaviye bölümünün onarılması ise, yapının fiziksel bütünlüğünün korunmasına yönelik bir çabayı göstermektedir. Bu onarım süreçleri, türbenin sadece bir tarihi kalıntı olarak değil, yaşayan bir dini-kültürel miras olarak algılandığını ortaya koymaktadır.

Kültürel Bellek ve Sosyal İşlev

Şurahbil Bin Hasene Türbesi, Kilis'in yerel kültürel belleğinde önemli bir yer tutmaktadır. Yapının içinde barındırdığı mescit, zaviye ve yaşam alanları (mutfak, kiler), bölgedeki dini-sosyal yapılanmanın çok işlevli karakterini somutlaştırmaktadır. Zaviyeler, Osmanlı toplumunda sadece ibadet mekanları değil, aynı zamanda eğitim, misafir ağırlama, yoksullara yardım ve toplumsal dayanışma merkezleri olarak işlev görmüştür. Bu çok katmanlı sosyal rol, zaviyelerin Osmanlı toplumsal dokusundaki merkezi konumunu açıklamaktadır.

Evliya Çelebi, 17. yüzyılda yaptığı gezilerde bu yapıyı "Tekke" olarak tanımlamış ve ismin Arapça "şura" (danışma) ve "el habib" (sevgili) kelimelerinden türediğini belirtmiştir. Evliya Çelebi'nin etimolojik yorumu, yerel halk arasında türbenin adına dair farklı anlatıların varlığını göstermektedir. Bu tür halk etimolojileri, tarihi şahsiyetlerin yerel kültürde nasıl yeniden yorumlandığını ve anlamlandırıldığını ortaya koymaktadır. "Danışma" ve "sevgili" kavramlarının bir araya getirilmesi, Şurahbil bin Hasene'nin hem bilge bir danışman hem de sevilen bir manevi önder olarak algılandığını düşündürmektedir.

Bölgesel Tarih Yazımında Türbenin Yeri