Kilis Tabakhane Cami: Merkez'in 16. Yüzyıl Osmanlı Mirası

Kilis'in Tabakhane Mahallesi'nde, eski adıyla Meşhedlik Mahallesi'nde yer alan Tabakhane Cami, Osmanlı İmparatorluğu'nun 16. yüzyıl başlarındaki dini ve sosyal yapılanmasının somut bir tanığı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bağhane Camii, Şeyh Gökçe Camii Şerifi, Şeyh Gökçe Ferdi Camii ve Debbağhane Camii gibi farklı isimlerle anılan bu yapı, Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşamış din âlimi Şeyh Gökçe Ferdi Efendi tarafından yaptırılmıştır. Günümüze ulaşan mimari unsurları sınırlı olsa da, özellikle minaresi ile dönemin sanat anlayışını ve işçiliğini yansıtan önemli bir eserdir.

Tarihi Gelişim ve Kronolojik Süreç

Tabakhane Cami'nin inşa süreci, Osmanlı İmparatorluğu'nun klasik döneminin en parlak yıllarına denk gelmektedir. 16. yüzyılın ilk çeyreği, Kanuni Sultan Süleyman'ın tahta çıkışından önceki ve sonraki dönemleri kapsayan bir zaman diliminde, Kilis bölgesinde dini yapıların inşasına önem verildiği görülmektedir. Caminin banisi olan Şeyh Gökçe Ferdi Efendi, dönemin önemli din âlimlerinden biri olarak, hem ilmi faaliyetleriyle hem de bu gibi hayır eserleriyle toplumsal yaşamda etkin bir rol oynamıştır.

Yapının orijinal inşa tarihine dair bir kitabe bulunmaması, tarihsel araştırmalar açısından önemli bir eksiklik oluşturmaktadır. Ancak Hurufat Defterleri'ndeki kayıtlar, caminin farklı dönemlerde Bağhane, Debbağhane gibi isimlerle anıldığını göstermektedir. Bu isim çeşitliliği, yapının bulunduğu mahallenin ekonomik faaliyetleriyle ilişkili olabileceğini düşündürmektedir. Tabakhane ve debbağhane terimleri, deri işleme ve tabaklama faaliyetlerinin yoğun olduğu bölgeleri ifade etmekte, bu da caminin çevresindeki esnaf ve zanaatkârların sosyal yaşamında merkezi bir konuma sahip olduğunu göstermektedir.

Günümüze ulaşan minare, yapının orijinal inşasından yaklaşık 170 yıl sonra, 1691 yılındaHacı Haydar tarafından inşa ettirilmiştir. Bu durum, caminin ana yapısının zaman içinde hasar gördüğünü veya yenilenme ihtiyacı duyulduğunu, ancak minarenin daha sonraki bir tarihte eklendiğini veya yeniden inşa edildiğini ortaya koymaktadır. 17. yüzyılın sonları, Osmanlı İmparatorluğu'nun uzun savaşlar dönemi sonrasında toparlanma ve yeniden yapılanma sürecine girdiği bir dönemdir. Bu bağlamda, Hacı Haydar'ın minarenin inşasını üstlenmesi, yerel hayırseverlerin dini yapıların bakımı ve geliştirilmesindeki rolünü göstermektedir.

Mimari Yapı ve Özellikleri

Tabakhane Cami'nin günümüzdeki durumu, Osmanlı dönemi dini mimarisinin ne yazık ki tüm özelliklerini koruyamadığı yapılardan biri olduğunu göstermektedir. Yapı, minaresi dışında tüm mimari özelliklerini yitirmiş durumdadır. Bu durum, hem doğal afetlerin hem de zaman içinde yaşanan bakımsızlığın etkilerini yansıtmaktadır. Ancak ayakta kalan minare, dönemin mimari anlayışını ve taş işçiliğini anlamak açısından son derece değerli bir örnek teşkil etmektedir.

Minare, düzgün kesme taşlardan inşa edilmiştir. Bu malzeme seçimi, yapının sağlamlığını ve uzun ömürlülüğünü garanti altına almak için bilinçli bir tercih olarak değerlendirilmelidir. Minarenin kaidesi kare planlı olup, köşeleri pahlıdır. Bu mimari detay, geçiş bölgelerinde estetik bir görünüm sağlarken, aynı zamanda yapısal dayanıklılığı artırmaktadır. Kare plandan onaltıgen gövdeye geçiş, Osmanlı minare mimarisinde sıkça karşılaşılan bir uygulamadır ve bu geçişin nasıl çözümlendiği, mimarın ustalığını göstermektedir.

Minare tek şerefeli olup, gövdesi onaltıgen biçimindedir. Onaltıgen plan şeması, dairesel forma yakın bir görünüm sağlarken, taş işçiliğinin daha kolay uygulanmasına olanak tanımaktadır. Gövdenin ortasında yer alan friz, minarenin dikey yükselişini görsel olarak bölen ve zenginleştiren bir unsurdur. Şerefe altında ise üç sıra mukarnas bulunmaktadır. Mukarnas, İslam mimarisinin en karakteristik süsleme elemanlarından biri olup, geometrik bir düzen içinde üç boyutlu bir etki yaratmaktadır. Bu mukarnasların alt ve üst kısımlarında yer alan işlemeli silmeler, genel kompozisyonu tamamlayan detaylardır.

Minarenin peteği yuvarlak formdadır. Bu mimari tercih, hem işlevsel hem de estetik kaygılarla açıklanabilir. Yuvarlak form, ses dalgalarının daha iyi yayılmasını sağlarken, görsel olarak da yumuşak bir geçiş oluşturmaktadır. Tüm bu mimari özellikler bir araya geldiğinde, 1691 tarihli bu minarenin, 17. yüzyıl Osmanlı taşra mimarisinin başarılı bir örneği olduğu görülmektedir.

Sanat Unsurları ve Süsleme Teknikleri

Tabakhane Cami Minaresi, mimari özellikleri kadar sanat eserleri ve süsleme teknikleri açısından da dikkat çekicidir. Minare gövdesinde aralıklı olarak sıralanmış sekiz adet çini bulunmaktadır. Çini sanatı, Osmanlı döneminde özellikle 16. ve 17. yüzyıllarda doruk noktasına ulaşmış, İznik ve Kütahya atölyelerinde üretilen çiniler, dini ve sivil yapıların vazgeçilmez süsleme unsurları haline gelmiştir. Minarede kullanılan bu sekiz çini, muhtemelen geometrik veya bitkisel motifler içermekte ve yapının görsel zenginliğini artırmaktadır.

Çini bulunmayan yüzeylerde ise çam ağacına benzer motifler işlenmiştir. Bu motifler, taş üzerine kabartma tekniğiyle uygulanmış olmalıdır. Çam ağacı motifi, Anadolu'da uzun ömür ve dayanıklılık sembolü olarak kullanılmış, özellikle mezar taşları ve dini yapılarda sıkça tercih edilmiştir. Bu motiflerin minarede kullanılması, hem estetik bir zenginlik katmakta hem de sembolik bir anlam taşımaktadır.

Şerefe korkulukları, ajur tekniğiyle işlenmiş motiflerle süslenmiştir. Ajur tekniği, taşın oyularak geçmeli desenler oluşturulması anlamına gelir ve oldukça hassas bir işçilik gerektirir. Bu teknikle yapılan korkuluklar, hem işlevsel bir güvenlik unsuru hem de sanatsal bir öğe olarak karşımıza çıkmaktadır. Işık-gölge oyunları yaratan bu geçmeli desenler, minarenin estetik değerini artırmaktadır.

Minare külahının dört yüzüne birer adet çini yerleştirilmiştir. Külah, minarenin en üst kısmını oluşturan konik veya piramidal bölümdür ve genellikle kurşun kaplama ile örtülür. Bu bölüme çini yerleştirilmesi, yapının her açıdan görsel bir bütünlük içinde olmasını sağlamaktadır. Toplam on iki adet çini (gövdede sekiz, külahta dört) kullanılması, hem sayısal bir simetri hem de renk açısından bir denge oluşturmaktadır.

İnanç Boyutu ve Sosyal İşlev

Tabakhane Cami'nin inanç boyutu, sadece bir ibadet mekânı olmasının ötesine geçmektedir. Caminin banisi Şeyh Gökçe Ferdi Efendi'nin mezarı, cami avlusunda bulunmaktadır. Bu durum, Osmanlı toplumunda yaygın bir uygulama olan, hayır sahibi kişilerin yaptırdıkları eserlerin yanına defnedilme geleneğinin bir yansımasıdır. Şeyh Gökçe Ferdi Efendi'nin bir din âlimi olması, onun toplum nezdindeki saygınlığını ve etkisini göstermektedir.

Mezarın cami avlusunda bulunması, yapıya ayrı bir kutsallık katmaktadır. Ziyaretçiler ve cemaatler, hem ibadet etmek hem de Şeyh Gökçe Ferdi Efendi'nin kabrini ziyaret etmek için bu mekâna gelmektedir. Bu durum, caminin sadece bir namaz kılma yeri değil, aynı zamanda bir ziyaret mekânı ve manevi bir merkez olarak işlev gördüğünü ortaya koymaktadır. Osmanlı toplumunda, özellikle tasavvufi gelenekle bağlantılı din âlimlerinin kabirleri, halk tarafından büyük bir saygı görmüş ve bu mekânlar sosyal dayanışmanın ve manevi birlikteliğin odak noktaları haline gelmiştir.

Caminin farklı isimlerle anılması da, onun toplumsal bellekteki yerini göstermektedir. Bağhane, Debbağhane gibi isimler, yapının bulunduğu mahallenin ekonomik karakterini yansıtırken, Şeyh Gökçe Camii gibi isimler banisine atıfta bulunmaktadır. Bu çok katmanlı isimlendirme, caminin hem fiziksel mekân olarak hem de sosyal hafıza içinde nasıl konumlandığını anlamak açısından önemlidir.

Koruma ve Restorasyon Çalışmaları

Tabakhane Cami, 2007 yılındaVakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Bu restorasyon çalışması, yapının özellikle ayakta kalan minaresinin korunması ve gelecek nesillere aktarılması açısından kritik bir öneme sahiptir. Restorasyon sürecinde, minarenin taş işçiliği, çinileri ve süsleme unsurları titizlikle incelenmiş ve gerekli onarımlar yapılmıştır.